Tarixiy kartografiya

TARIXIY KARTOGRAFIYA YA UNING ASOSIY YO‘NALISHLARI. TARIXIY KARTOGRAFIYANING SHAKLLANISHI VA TARAQQIYOTI

Karta va kartografiya haqida qisqacha tushuncha.

O’zbekistonda kartografiya fani tarixi XX asrga qadar respublikamiz hududini kartografik jihatdan o‘rganilganlik ancha past bo‘lgan.

Tarixiy kartografiya

Karta — bu tarixiy hujjat bo‘lib, voqealar davomiyligi haqida hikoya qiluvchi, sodir bo'lgan voqealar, vayron bo‘lgan va yana tiklangan shaharlar, daryo o‘zanlarining o‘zgarishi, unutilgan qadimgi sug‘orish inshootlari, xalqlar tarixini hududlar bilan bog‘lab o'rganadi. Antik davrda kartalar uchun maxsus atama bo‘lmagan. Rim imperiyasida kartografik tasvirlami tabula (doska) deb atashgan. Keyinroq ilk o‘rta asrlarda karta lotincha ,,mappa“ (dastlab polotno qismi yoki dastro'm'ol ma’nosini anglatgan), “mappa mundi“' shaklida esa (dunyo kartasi) o‘sha davrda Yerning barcha kartalariga nisbatan qo‘llanilgan. Kartografik tasvirlarga nisbatan ,,karta“ so‘zining qo‘llanilishi Uyg‘onish davrida lotinchadan ,,charta“(varaq, qog‘oz) so‘zidan, o‘z navbatida u qadimgi yunon tilidagi ,,xartes“ (papirusdan tayyorlangan qog‘oz) so‘zidan olingan. Bu so‘z ilk bor Portugaliyadagi XIV asr kartalarida uchraydi. Karta so‘zi aslida lotincha ,,chartes“ — xartes so‘zidan olingan bo‘lib, yozuv uchun mo‘ljallangan papirus varag‘i degan ma’noni bildiradi. Zamonaviy kartalar mazmuniga ко ‘ra ikkiga bo ‘linadi: 1. Umumgeografik kartalar (gidrografiya, rel’ef, sanoat, siyosiy-ma’muriy bo‘linishlami o‘z ichiga oladi). 2. Maxsus kartalar. Maxsus ma’lumotlar keltirilgan (masalan, iqtisodiy) kartalar. Masshtabiga ко ‘ra esa kartalar uch guruhga bo ‘linadi: 1. Yirik masshtabdagi kartalar: 1:200000 va undan yirik. 34 2. o’rta masshtabdagi kartalar: 1:300000 dan 1:1000000 gacha. 3. Kichik masshtabdagi kartalar: 1:1000000 dan kichik. Hozirgi zamon kartalarida quyidagi element (unsur)lar mavjud: 1. Gidrografiya: suv inshootlari (dengiz, daryo, ko‘l, kanal, sun’iy suv omborlari, buloqlar, quduqlar) ni o‘z ichiga oladi.

2. Aholi punktlari: shahar, shahar tipidagi posyolka, qishloq aholi maskanlari kiradi.
3. Aloqa yo‘llari: temir yo‘llar, yo‘llar, suv yo‘li (dengiz va daryo), havo yo‘llari. 4. Sanoat, qishloq xo‘jaligi va ijtimoiy madamy ob’ektlar: sanoat korxonalari, foydali qazilmalar, aerodromlar, qishloq xo‘jaligi va ijtimoiy-madaniy, tarixiy ob’ektlar kiradi.
5. Relef: past-tekisliklar.
6. Siyosiy-ma’muriy chegaralar: davlat va ma’muriy birliklaming chegaralari mavjud. Ilmiy bilimlar va fan yo‘nalishlari juda tez rivojlanayotgan hozirgi zamonda kam o'rganilgan ,,aralash“ sohadagi fan tarmoqlarini o‘rganish alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Atrofmuhitdagi voqea-hodisalarni tahlil qilish uchun awalo tarixiy jarayonlami, tarix va geografiyani, qolaversa, tarix va kartografiyani, chuqurroq bilish talab etiladi. Kartografiya taraqqiyoti asrlar davomida shakllangan oddiy chizmalardan toki aniq ishlangan kartalar yaratilishiga bo‘lgan davmi o‘z ichiga oladi. Kartalar mazmuni jihatidan boy bo‘lishi mumkin. Katta bir kartaning mazmunini 100 sahifalik jiddiy ilmiy matnga tenglashtirish mumkin. Kartografik materiallarga faqatgina kartografik tasvirlar kiribgina qolmay, bir qator tadqiqotchilar, ayniqsa, tarixchilar adabiy matnlar ham kartalar tuzish uchun manba bo‘lishi mumkinligini uqtiradilar. Kartografiya ancha kengroq tushuncha bo‘lib, u tabiat va jamiyatdagi voqea-hodisalaming o‘zaro bog'liqligini (ularning vaqt o'tishi bilan o‘zgarishini) kartografik tasvir, tasvirli belgilar vositasi bilan tasvirlashni va tadqiq qilishni o‘rganuvchi fandir. U dastlab 35 ovchilik va baliqchilik keng tarqalgan hududlarda shakllangan. Kartografiya qadimgi fanlardan bo‘lib, bu fan to‘g‘risidagi dastlabki ta’rifni („kartografiya" atamasisiz) milodiy II asrda yunon olimi Klavdiy Ptolemey bergan.


“Kartografiya" atamasi dastlab XVI asrda uchrab, geografik kartalar ishlashning ilmiy va amaliy sohalarida qo‘llanilmagan. Kartografiyaning taraqqiyotini awalo insoniyatning jamiyatdagi moddiy ehtiyojlaridan kelib chiqqanligi bilan bog‘lash to‘g‘riroq. Bu taraqqiyotni ma’lum ijtimoiy sharoitlardan, tabiat va yer munosabatlaridan tashqarida tushunish noto‘g‘ridir. Tarixiy tadqiqotlaming asosini insoniyat jamiyatining taraqqiyoti asosidagi faktik ma’lumotlar tashkil qilsa, kartografiya tarixi uchun esa karta va geografik ilmlar asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Karta bosib chiqarishgacha bo‘lgan davrdagi ko‘plab qadimgi kartalar turli sabablar, ya’ni yong'inlar, namgarchilik va materialining to‘zib ketishi natijasida bizgacha yetib kelmagan. Hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida kartografiyaning o‘mi xaqida aniq bir fikr mavjud emas. Ba’zilar uni texnik fanlar qatoriga qo'shsalar, ba’zilar esa aniq fanlar qatoriga, yana ba’zilar kartografiya geodeziyaning bir qismi deb qarasalar, boshqalar informatikaning bir bo'limi deyishadi. Boshqa toifa esa uni geografik fan deb biladi. Nima bo‘lganda ham uning aniq mohiyatini tarixiy tahlilsiz anglab yetish mushkil. Ibtidoiy jamoa davridanoq qadimgi odamlar ilk kartalarni yaratishgan. Masalan, geograf Frits Redinger „Shveysariyadagi ko‘pchiligi geograf, shuning bilan birga kartograf bo‘lishgan. Ular orasida Evdoks, Dikearx, Efor, Eratosfen, Pompeniy Mel, Ptolemeylar alohida o‘rin egallaydi. Quldorlik tuzumi davrida karta tuzish ancha rivojlandi. Kartografiyaning tarixdan awalgi kartografik rasmlar" nomli asarida Shveysariyadagi g‘orlardan topilgan ikkita suyak plastinkani o‘rganish natijasida, plastinkalardagi tasvirlar o‘sha joyga oid asosiy yo‘llar kartasi ekanligiga amin bo£lgan. Qadimgi tarixiy kartografiyaga oid ilmiy adabiyotlarda karta va kartografiyaning shakllangan davri haqida aniq va tola javob yo‘q. Ma’lumki, bizgacha yetib kelgan kartografik tasvirlar miloddan awalgi III-II ming yilliklarga oiddir. Ular orasida Shimoliy Italiyaning Kamonika vodiysidan topilgan bronza davri (miloddan 36 awalgi II ming yillik o‘rtalari)ga oid kartografik tasvirlarda dalalar, so‘qmoqlar, irmoqlar va sug‘orish inshootlari aks ettirilgan. Qadimgi karta-tasvirlar loy taxtachalar, papirus va pergamentlarga chizilgan bo‘lib, bizgacha boy tarixiy ma’lumotlami olib kelgan. Miloddan awalgi 2300 yillarda qadimgi bobilliklar ilk ibtidoiy kartalami chizganlar. Unda yeming ba’zi qismlari o‘z aksini topgan edi. Shuningdek, kartalar yaratish boy madaniyatli qadimgi xalqlar — ossuriyaliklar, misrliklar va finikiyaliklarda eramizdan bir necha ming yil awal shakllangan. Yeming shar shaklida ekanligi qayd Qtilgan sanani ko'plab olimlar asrlar mobaynida o‘rganishib, uni miloddan awalgi V asrda yashagan faylasuf Parmenid nomi bilan bog‘lab kelishdi. XIX asrda tarixchi va geograf olimlar Yerning shar shaklida ekanligi haqida g‘oya Pifagorga (miloddan awaalgi VI asr) tegishli deb da’vo qilishardi. XX asrda esa bir qator G ‘arb tadqiqotchilari — Gyutri, Xeydel, Tomson va boshqalar yangi g‘oya miloddan awalgi V asrdan erta paydo bo'lmaganligi va u haqdagi ishoralar Platonning (miloddan avalgi 427-347 yillar) “Fedon“ dialogidauchrashinita’kidlaganlar. Ammo XX asrdagi ba’zi tadqiqotlarda bu g‘oyani yana „qadimiyroqqa“ — Pifagor davrigacha surishga urinishlami kuzatishimiz mumkin. Antik manbalarda qadimgi yunon kartalari haqida bir qator ma’lumotlar uchraydi. Gerodotning yozishicha, MUet hukmdori Aristogoming Sparta podshosi Kleomon bilan muloqoti chog‘ida uning qo‘lida mis doskali karta bo‘lib, unda butun yer kurrasi, “hamma dengiz va daryolar“ aks etgan. Shuni unutmaslik kerakki, antik davming yirik tarixchilarining ilmiy manbalari antik Yunonistonda shakllandi. Yunonlar Yeming shar shaklida ekanligini va uning hajmini 37 aniqlashga uringanlar. Ular tomonidan kartografik proyeksiyalar va meridian-parallellar to‘ri islilab chiqilgan. Bunda ular Yeming shar shaklida ekanligini hisobga olganlar. Tarixchi Gerodot o‘z davrida (miloddan awalgi 484-425 yilar) Yeming tasviri haqida yozib qoldirgan bo‘lsa-da, antik geografiya Юavdiy Ptolemey (milodiy 90-168 yillar) asarlarida kengroq tahlil qilingan. Uning 8 kitobdan iborat „Geografiyadan qo‘llanma“ asari kartografiya ilmida qariyib 14 asr mobaynida yirik manba bo‘lib xizmat qildi. U qisqacha ,,Geografiya“ deb atalib, 8 ta kitobdan oltitasida Yeming tasviri bayon etilgan. Qadimgi Rimda kartalar harbiy va ma’muriy maqsadlar uchun amaliyotda keng qo‘llanilgan. Rimning iqtisodiy va siyosiy hayoti olis viloyatlar va qo‘shni mamlakatlarning transport aloqalariga bog‘liq bo‘lgan. Rim imperiyasini bog‘lab turgan yo‘llar tarmog'i o‘lchab chiqilgan, so‘ngra esa ularning kartalari tayyorlangan. Rimdagi kartografiya asosan ikki yo‘nalishda rivojlangan. Birinchisi — yunon kartografiyasi an’analarini davom ettirgan bo‘Ub, yunonlar, ayniqsa, Klavdiy Ptolemey tadqiqotlari asosida, ikkinchisi aynan Rim yo'nalishi, ya’ni amaliy muhandislik asosida taraqqiy etdi. Ta’kidlash joizki, rimliklar muhandislik geodeziyasi asoslarini yer o‘lchash ishlari vositasida olib borishdi. Rim kartografiyasi ana shunisi bilan ham muhim va o‘ziga xosdir. Rimda kartografiya ishlari bilan yer o‘lchovchilar (agrimensor’ob) shug‘ullanib, milodiy birinchi asrlarda argimensor bir vaqtning o‘zida ham kohin, ham harbiy va geometr bo‘lib, Senat va xalq ularga katta vakolatlarni bergan. Agrimensorlar o‘ziga xos an’ana hamda qoidalar asosida faoliyat ko‘rsatgan. Ular Rimda ijtimoiy xizmat vakillari sanalib, imperatorlar ularning faoliyatini yuqori baholaganlar. Hatto huquqshunos va notiqlardan tashqari yer o‘lchovchilar ham professor unvoniga sazovor bo‘lishgan hamda har xil majburiyatlardan ozod etilgan. Yuqoridagilardan bilishimiz mumkinki, Rimda yer o‘lchash va uni kartalarga tushirish san’at darajasiga ko‘tarilgan. 38 o’z amaliga ko‘ra rirnlik yer o'lchovchilar turli xil nomlarga ega bo'lishgan: terminomm custodes — chegaralar qo'riqchisi, mensores — o'lchovchilar, agrimensores-mensores-yer o‘lchovchilar. Rimda ushbu kasb egalarining maxsus maktablari va qadimgi geodezik asboblari mavjud bo‘lgan. 2. Tarixiy kartalar Tarixiy kartalar, asosan, o‘tmishdagi voqea va hodisalami tasvirlab, jamiyat tarixidagi muhim voqelaming geografiya bilan o‘zaro bog'liqligini o'rganadi. Tarixiy kartalar qadimgi madaniyat o‘choqlari, davlatlar, ijtimoiy harakatlar, savdo yo‘llari va hokazolami ko'rsatishga xizmat qiladi. Tarixiy kartalar arxeologik, etnografik, tarixiy-iqtisodiy, siyosiy-tarixiy, harbiy-tarixiy va tarixiy-madaniy kartalarga bo'linadi. Bu tarmoqlar .orasida tarixiy kartalar umumiy ham bo‘lib, tarixiy jarayonlami bir butunlikda tasvirlaydi. Alohida hollarda esa voqea va hodisalar yoki fakt (dalil)larning alohida tomonlarini ko‘rsatadi. Ular mustaqil (ma’lumot beruvchi va o‘quv kartalari hamda atlaslar) yoki bezakli ahamiyatga ega bo‘lgan kartalarga bo‘linishi mumkin. Dastlab tarixiy kartalar Abraxam Orteliyning „Qadimgi dunyo geografiyasi atlasi“ (1579 yil)ga kiritilgan. So‘ngra Sansonlar, V.Dyuval (XVII asrning ikkinchi yarmi) atlaslarida tarixiy bo‘limlar paydo bo‘ldi. XVIII asrda esa J.B.D’Anvilning tarixiy kartalari chop etildi. XIX-XX asrlarda bir qator G ‘arb mamlakatlarida milliy tarixiy atlaslar chop etildi. Ularda aholining joylashuvi, ma’muriy-siyosiy bo‘linishlar, shuningdek, iqtisodiy va madaniy tarixga oid kartalar mavjud edi (AQSh, Fransiya, Finlandiya). Tarixiy atlaslar Chexoslavakiya va Bolgariyada ham nashr etilgan. 39 Rossiyada tarixiy kartalar XVIII asrning birinchi choragida, aniqrog‘i, 1700-1721 yillardagi Shimoliy urushda rus harbiy qo‘shinlarining janglariga bag‘ishlangan plan, karta, sxema va ularning sharhiga bag‘ishlangan matnlaming 1713 yildan chop etilishi bilan boshlangan. Har bir matnga bezakli jang plani va qal’alaming tasviri berilgan gravyura ilova qilingan. Keyinroq qo‘lda chizilgan harbiy-tarixiy kartalar juda ko‘plab tarqalib, ular quruqlik va dengizda olib borilgan janglarda erishilgan g‘alabalarga bag‘ishlandi. 1793 yilda ilk bor «Rossiya imperiyasining tarixiy kartalari» nashrdan chiqdi. XIX-XX asr boshlarida atlas va alohida kartalar chop etilib, ularda siyosiy, harbiy va iqtisodiy jarayonlar o‘z aksini topdi. Ular jumlasiga „I.Axmatovning Rossiya davlatining Karamzin tarixiy asarlariga asoslanib tuzilgan tarixiy, xronologik va geografik atlasi“ (I-II qismlar, 1829-1831 yillar), N.I.Pavlishevning „Rossiya tarixiy atlasi“ (1845 yil), Y.Y.Zamislovskiyning „Rus tarixiga oid o‘quv atlasi“ (1865 va 1887 yillar) va A.Ilinning 1868 yilda chop etilgan „Rus tarixi bo‘yicha o‘rta va quyi o‘quv muassasalari uchun o‘quv atlasi“ni misol qilib keltirishimiz mumkin. Rossiya imperiyasida iqtisodiy va xo‘jalik masalalarini qamrab olgan karta va atlaslar Ichki ishlar vazirligining aholini ro'yxatga olish boshqarmasi, Savdo vazirligi va boshqa muassasalar tomonidan muntazam nashr etilib borilgan. Etnografik tarixga doir kartalar 1851 yilda P.I.Keppen va 1895 yilda A.F.Rittix tomonidan tayyorlanib, chop etilgan. Rossiya imperiyasida nashr etilgan harbiy-tarixiy kartalar amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, ular 1799, 1805-1815, 1828-1829, 1853-1856, 1877-1878 va 1904-1905 yillarda chor qo'shinlari olib borgan yirik harbiy urushlarni, shu bilan birga chegaralar hamda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan harbiy harakatlami ham tavsiflovchi kartalar sifatida baholanishi mumkin. Hozirgi zamon tarixiy kartalari faqatgina tarixiy voqea va hodisalar va dalillamigina aks ettirib qolmay, balki ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham tasvirlaydi. 40 Sobiq sho'rolar tuzumi davrida K.V.Kudryashovning «Rus tarixiy atlasi» (1928 yil), K.V.Bazilevich, I.A.Golubsov va M.A. Zinovyevlarning «SSSRtarixi atlasi» (1-3 qismlar, 1948- 1950 yillar) va boshqa yirik tarixiy atlaslar yaratilgan. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng sobiq sho‘rolar tuzumi ostidagi ittifoqdosh respublikalarda ham nashr etilgan atlaslarda tarixiy kartalar mavjud edi. Harbiy tarixiy voqealarga doir kartalar L.G.Beskrovniyning „Rus harbiy tarixiga oid karta va sxemalar atlasi“ (1946 yil), „Zobit atlasi“ (1947 yil), „Dengiz atlasi“ (3 jild, 1958 yil)da o‘z aksini topgan. Tarixiy kartalar keng ko'lamda 1953-1956 yillarda chop etilgan ko‘p jildli ,,SSSRtarixilavhalari“, 1966-1971 yillardagi „Qadimgi davrdan to hozirga qadar SSSR tarixi“da, 1955-1969 yillardagi „Jahon tarixi“, ensiklopedik nashrlar va alohida tarixiy tadqiqotlarda berib borilgan. o’rta va oliy o‘quv muassasalari uchun ham ko‘plab o‘quv kartalari va atlaslar nashr etilgan. Xartalarning qadimiyligi unga tarixiy manba ahamiyatini berib, manbashunoslik tahlili tamoyillarini qo‘llashni talab etadi. Shuningdek, mazkur manbalar turi alohida tadqiqot usullarini qo‘llagan holda nafaqat tarixiy, balki umumiy geografik bilimlami ham egallagan bo‘lishlikni taqozo qiladi. Tarixiy kartalarni o‘rganish va ularni yaratish uslubiyatini ishlab chiqishni o‘rganuvchi fan tarmog‘i tarixiy kartografiya deb ataladi. Yirik kartografik nashrlar orasida 1946 yilda chop etilgan, L. G. Beskrovnoyning "Pruss harbiy tarixi sxemasi xaritalari atlasi" alohida ajralib turadi. Urushlarni borish usulini tasvirlab beruvchi harbiy-iqtisodiy xaritalar 1958 yilda tuzilgan. Dengiz atlasiga kiritilgan. Bundan tashqari anchagina tarixiy geografik atlaslar chiqarilgan. Urushdan song chiqqan "SSSR tarixidan hikoyalar", "Jahon tarixi", "Ulug' Vatan urushi tarixi", "Ikkinchi jahon urushi", "Katta Sovet Эntsiklopediyasi", "Sovet Tarix Ensiklopediyasi" va turli xil oliy va orta maktab darsliklari va qollanmalarining har biriga tarixiy xaritalar toplashi ilova qilingan.

Tarixiy kortografiya rivojlanishida 1958 yil Pol'shada bosilib chiqqan Plots vosvodaligi tarixiga oid Atlasni alohida orni bor. Bunday atlaslar ishlab chiqarish kuchlarining joylashishini, ishlab chiqarиш munosabatlarini, iqtisodiy osishlar korsatkichlarini aniq tasvirlab beradi. Zamonaviy tarixiy geografiya rivojlanishining muhim elementi-bu tarixni aniq davrlashtirish, turli tarixiy jarayonlarni tola aks ettirish tarixiy jarayonlarning iqtisodiy tomonini ochib berishdir.

Shuni takidlab otish joizki, sovet davrida Orta Osiyo tarixiga doir bir qator tarixiy xaritalar tuzilgan bolsa ham, ammo ularning ichida Orta Osiyoni Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishiga doir xaritalar yoq edi. Xuddi shuningdek xaritalar nashr qilinishida evropatsentrik nuqtai nazaridan qaralgandi. Osiyo, Afrika va Amerika xalqlari tarixiga oid xaritalar yoq. Bu davrda asosan qadimgi va orta asrlardagi Rus haqidagi tarixiy xaritalar kop sonni tashkil qilsa. Orta Osiyo xalqlari tarixiga oid xaritalar juda oz edi.

Umuman olganda, Orta Osiyo hududlari boyicha tarixiy voqealar bilan bog'liq bolgandagina tasvirlangan. Masalan, mog'ullarning Orta Osiyoni bosib olishi kabi tarixiy hodisalar yaratilganligi bilan, ammo Amir Temur davlati haqida umuman tarixiy xaritalar yaratilmagan. XV-XVIII asrdagi Orta Osiyoda bolib otgan tarixiy jarayonlarning faqat rossiya tarixiga aloqador bolgan qismlarigina aks ettirilgan. Lekin bu xaritalar ham aniq detallashtirilmagan, bazi xaritalarda Shayboniylar va Xiva xonligi chegaralari chalkashtirib yuborilgan.

Orta Osiyo xalqlari tarixiga oid siyosiy-mamuriy tarixiy xaritalar yaratilgan bolsa, demografik xaritalar juda kop, hududlarning iqtisodiy tarixiga oid xaritalar umuman bolmagan.

Faqatgina XIX asrdan boshlab Orta Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandan song, Turkiston general-gubernatorligi va Chor Rossiyasi vassallari bolgan Buxoro amirligi va Xiva xonligning osha davrga oid bazi xaritalari mavjud. Bu xaritalarning kamchilik tomonlari kop bolgan. Бундай kamchiliklar Orta osiyo, umuman Ozbekiston xalqlari tarixiga oid kartografik kamchiliklar, yanи xaritalarning etishmasligi Ozbekiston mustaqillikka erishgandan song tuzila boshlandi. Tarixiy xaritalar kopaydi., yani Orta Osiyoning eng rivojlangan davri bolgan temuriylar davriga bag'ishlangan xaritalar toplami chop etildi. Lekin Ozbekiston tarixiy kartografiyasi oldida kop muammolar turibdi: Birinchi orinda zamon talabiga mos bolgan ozbekiston xalqlari tarixining butun davrlarini qoplab olgan tarixiy xaritalar atlasini yaratish zarur. Agar hozir Ozbekiston xalqlari tarixiga oid tarixiy-siyosiy xaritalar oz bolsa ham bor bolsada, tarixiy-geografik, tarixiy-iqtisodiy, tarixiyqlegografik xaritalar yoq hisobida va ularni yaratish Ozbekistonldik olimlarning birinchi shaldagi vazifalaridir. Bunday ishlar boshlandi, lekin hali oldinda og'ir ishlar bor va olimlarimizning vazifasi Orta Osiyo, Ozbekiston xalqlari tarixining barcha davrlari boyicha to`liq va keng qamrovli xaritalar tuzish hamda tarixiy kartografiyani rivojlantirishdir.
Turli xil tarixiy manbalar va sodir bo'lgan voqealar haqida gapirganda, ba'zan xaritalarning ahamiyatini unutamiz. Tarixiy kartografiya uchun javobgardir tarix davomida xaritalarni ishlab chiqish ahamiyatini o'rganish. Xaritalar tarixiy jarayonlarni tahlil qilish va bilish uchun qo'shimcha sifatida ishlatilgan. Shuning uchun tarixni o'rganish va tekshirish uchun tarixiy kartografiyaning ahamiyati yo'q.
Tarix davomida ma'lum bo'lgan dunyoning geografik haqiqatining ko'plab talqinlari mavjud. Qadimgi va o'rta asr agentlaridan xarita orqali dunyoni aks ettirish va tasavvur qilishning universal modelini tashkil etuvchi ko'plab xaritalar mavjud. Xaritada ko'rsatilgan uchta haqiqat mavjud: mafkura, grafik va geografik. Bunday holda, geografik jismoniy va insoniy jihatlarga ega. Bu shuni anglatadiki, deyarli barcha jamiyatlar xaritalarni taniqli dunyoni va shuningdek, tasavvur qilingan dunyoni namoyish etish uchun mos vosita sifatida ishlatishgan. Shu tarzda inson atrof-muhitining institutsional tartibli ko'rinishini yaratish mumkin.

Tarix davomida xaritalar ba'zilarning o'ziga xos xususiyatlariga ega, boshqalari haqiqiy xususiyatlarga ega, boshqalari ba'zan o'zlari tasavvur qilgan narsalarga begona va oddiy taxminlar bilan qarashgan. Eng uzoq antik davrdan odam eskizlar va xaritalarni ishlab chiqish zarurligini sezdi dunyoning jismoniy haqiqati haqidagi ma'lumotlarni aks ettirish yoki uzatish uchun xizmat qiladigan haqiqiy vositaga ega bo'lish. Kartografik usulda eng ko'p rivojlangan joylar 3 edi: Mesopotamiya, Gretsiya va Rim.

Miloddan avvalgi 3000 yillarga kelib, unumdor yarim oy mintaqalarida tsivilizatsiyaning ba'zi bir ustun xususiyatlari paydo bo'la boshladi va bu erda ular paydo bo'lgan. birinchi astronomik tadqiqotlar va kartografik namoyishlar bilan. Ular biz bilgan eng qadimgi kartografik namoyishlar. Mahalliy eskizni shumerlar va akkadiyaliklar yaratgan. Shuningdek, ular shaharlar, mahallalar, kanallar yoki binolarning eski xaritalarini ishlab chiqdilar. Tarixiy kartografiya o'rgangan eng qadimgi xarita miloddan avvalgi 2700 yildan 2200 yilgacha bo'lgan davrda topilgan bo'lib, u Nuzzi planshetiga mos keladi va ma'muriy yondashuvga ega edi.

O'sha vaqtga qadar, Mesopotamiyaliklar osmon va er ikkita tekis diskni hosil qilib, suvda qo'llab-quvvatladilar deb hisoblashgan.

Kartografik xaritalarda dengiz

TEGISHLI YOZUV

atlantis qayerda

Shuni yodda tutish kerakki, tarixiy kartografiya, Dengiz kartografiya geografiyasining rivojlanishida juda muhim element bo'lgan. Sayohatlar, ularning aksariyati tijorat xarakteriga ega bo'lib, qirg'oqlar, langarlarning mavjudligi, daryolarning shamollari va og'zining yo'nalishi va boshqalar haqida qimmatli geografik ma'lumotlarni taqdim etgan sayohatlar edi.

Bu erda juda ko'p ma'lumot sotib olindi shaharlar o'rtasida tijorat transportini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'lish. Iqtisodiy faoliyatini ma'lum bir sharoitda amalga oshirishga qodir bo'lgan ongli bo'lgan birinchi inson guruhi arxaik bosqichning yunonlari edi. Egey dengizining shimoliy qirg'oqlarida, Qora dengizning g'arbiy va janubiy sohillarida, Italiya yarim orolining janubida va Sitsiliyada ko'plab koloniyalar tashkil etilganligi sababli delegatsiyalar va ular yuqori faollikka erishdilar.

Garchi ba'zi bir geografik bilimlar mavjud bo'lsa-da, o'sha yunonlar kartografiyani yaratgan yondashuvlar juda yomon edi. Tarixiy kartografiya birinchi xaritalar qanday tuzilganligini o'rganishga qaratilgan. Ular uchun er tekis diskka o'xshab shakllangan va Okean daryosining tez oqimlari bilan o'ralgan. O'sha paytda dunyoning chegaralari O'rta dengizning sharqiy qirg'oqlari bo'lgan.

Yillar o'tib, ellinizm davri aniq fanlarda ajoyib taraqqiyot borligi bilan ajralib turardi. Ilm-fanning ushbu rivojlanishida u geografik maydonni juda yaxshi qo'llagan. Geografik fokuslar Iskandariya, Kichik Osiyo va Yunonistonda mavjud edi. III va II asrlarda geografik faollik, ayniqsa Iskandariyada katta o'sish kuzatildi.

Aynan shu erda aniq fanlarning eng zo'r talabalari va intellektual izlanishlar kengliklarni aniqlash uchun astronomik usuldan foydalanishni boshladilar. Bu III asr oxirlarida erni o'lchash va tarixiy kartografiyaning rivojlanishi uchun ajralmas asos yaratdi.

Tarixiy kartografiyaning ahamiyati

Kirenli Eratosfen Yer meridiani o'lchovini hisoblagan. Aynan shu erda va qanday qilib aniqlikka erishish mumkin edi, bu geografiyaga ajoyib turtki berdi. Ushbu hisob-kitob tufayli avvalgilarning barcha asarlarini to'plagan holda matematik va gastronomik tadqiqotlar boshlash mumkin edi. Bu erda erning ikki qutbli va ekvatorli globus ekanligi ta'kidlandi. Erning dizayni va uning konfiguratsiyasi kenglik va uzunlik chiziqlari bo'yicha ishlab chiqilgan bo'lib, ularni beshta zonaga ajratgan: ikkita sovuq zona, yana ikkita mo''tadil zona va iliq zona.

Men ushbu dizaynni eksperimental modelga asoslangan asosiy meridian bilan birlashtiraman, chunki ikkala chiziq ham Rodosda kesib o'tgan. Rodos - bu butun dunyo uchun kartografik markaz va yo'nalish bo'ladigan orol edi. Bugungi kunda nol meridian London orqali o'tmoqda. Eratosfen xaritani o'zining hidoyat meridiani hududlarini kesib o'tgan bir necha parallelliklarni bajarish orqali to'ldirishga muvaffaq bo'ldi. Bu, shuningdek, birgalikda yoki taniqli shaharlarga mos keladigan meridianlarni hisobga olgan. U sayohatlarning bir o'lchovli ko'rinishini boshqa zamonaviy ikki o'lchovli konfiguratsiya bilan o'zgartirishni xohladi.

Tarixiy kartografiyada Eratosfen butun mo''tadil zonaning yashash qobiliyati himoyachisi sifatida aks etgan Hispaniyadan Afrika bilan chegaradosh Hindistonga suzib o'tish mumkinligi haqida xulosa chiqarildi. Bu tarixiy kartografiya ta'sir o'tkaza boshlagan eng qiziqarli ishlardan biri. Keyinchalik O'rta asrlarda, din va nasroniylikning paydo bo'lishi bilan, er tekis ekanligiga ishonch barcha kartografiyani o'zgartirdi.

Bugun, bugun, sun'iy yo'ldoshlar tufayli biz sayyoramiz haqida to'liq tasavvurga egamiz, shuning uchun biz mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan eng aniq kartografiyaga egamiz.
Avvalroq ma'lum bo'lgan eng qadimgi xaritalardan ba'zilari mil. Avv. 16,500-yilga kelib, Yer o'rniga tungi osmonni namoyish qilmoqda. Bundan tashqari, qadimgi g'orning rasmlari va tosh asarlari tepaliklar va tog'lar kabi landshaft xususiyatlarini aks ettiradi va arxeologlar ushbu rasmlarning ko'rsatgan joylarini kezish va odamlar tashrif buyuradigan joylarni ko'rsatish uchun ishlatilganiga ishonishadi.

Xaritalar ham qadimiy Bobilda yaratilgan (asosan, loy tabletkalarda) va ular juda nozik grafika texnikasi bilan chambarchas bog'liq. Ushbu xaritalar tepaliklar va vodiylar kabi topografik xususiyatlarni namoyon etgan, shuningdek, ularning xususiyatlariga ega bo'lgan.

Bobil dunyo haritasi dunyoning eng erta xaritasi hisoblansa-da, u Yerning ramziy vakili bo'lgani uchun noyobdir. Taxminan mil. Avv. 600 yil

Kartograflar tomonidan navigatsiya uchun ishlatiladigan va Erning muayyan hududlarini tasvirlash uchun foydalanilgan xaritalar sifatida aniqlangan dastlabki qog'oz xaritalar erta yunonlar tomonidan yaratilgan.

Anaximander qadimgi yunonlar orasida birinchi bo'lib mashhur bo'lgan xaritani chizish uchun va birinchi kartograflardan biri sifatida qaraladi. Hecataeus, Herodotus, Eratosthenes va Ptolemy boshqa mashhur yunon xaritalarini yaratgan. O'zlari jalb etgan xaritalar tadqiqotchilarning kuzatuvlaridan va matematik hisoblardan olingan.

Ko'pchilik yunon faylasuflari Yerni global deb hisoblashgan va bu ham ularning xaritasiga ta'sir qilgan. Ptolomey, masalan, kenglik va tenglamalar paralellari bilan koordinatali tizim yordamida xaritalarni yaratdi. Bu bugungi xaritalar uchun asos bo'lib xizmat qildi va uning atlas geografiyasi zamonaviy kartografiyaning dastlabki namunasidir.
Qadimgi yunon xaritalaridan tashqari, kartografiyaning dastlabki misollari ham Xitoydan chiqadi. Ushbu xaritalar miloddan avvalgi 4-asrga kelib, yog'och bloklarga tegishli. Ipak ustida boshqa erta Xitoy xaritalari ishlab chiqarilgan.
Qin davlatining (https://uz.eferrit.com/qin-sulolasi-qanday-qilib-qadimiy-xitoyni-birlashtiradi/) erta Xitoy xaritalari Jialing daryosi tizimi va yo'llar kabi landshaft xususiyatlarga ega bo'lgan turli hududlarni ko'rsatib turibdi va dunyoning eng qadimgi iqtisodiy xaritalari (Wikipedia.org) sifatida tan olingan.
Kartografiya Xitoyda turli xil sulolalar davomida rivojlanishda davom etdi va 605 yilda Sui sulolasining Pei Ju tomonidan grid tizimi yordamida erta xaritada yaratildi. 801 yilda Hai Nei Hua Yi Tu (To'rt) dengizdagi Xitoy va Barbar xalqlarining xaritasi Tang sulolasi tomonidan Xitoy va Markaziy Osiyo koloniyalarini ko'rsatish uchun yaratilgan. Xarita 30 metr (9,1 m) dan 33 fut (10 m) balandlikda va juda aniq o'lchovli panjara tizimi ishlatilgan.
1579 yilda Guang Yuti atlasi ishlab chiqarildi va 40 ta xaritadan iborat bo'lib, u grid sistemasini ishlatdi va yo'llar va tog'lar, shuningdek, turli xil siyosiy sohalarning chegaralari kabi muhim joylarni ko'rsatdi.
XVI-XVI asrning xitoy xaritalari geologik tadqiqot ishlarini olib boradigan hududlarni aniq ko'rsatish uchun rivojlanishda davom etdi. XX asrning o'rtalariga kelib Xitoy geografiya institutini ishlab chiqdi, u rasmiy kartografiyaga javobgar edi. Bu jismoniy va iqtisodiy geografiyaga qaratilgan xaritalarni ishlab chiqarishda maydon ishini ta'kidladi.