Tarixdan hikoyalar umumiy o‘rta ta ’lim maktablarining

Savol va topshiriqlar
1. Am erikalik R. Fulton va angliyalik J. Stefensonlar ixtirolari haqida
so ‘zlab bering.
2. Q anday om illar Angliyada dastlabki temiryo ‘liar qurilishiga sabab
bo ‘Igan ?
3. Asosiy transport vositalaridan biri — samolyotning yaratilishi tarixi
haqida nimalarni bilib oldingiz?
MUSTAQIL ISH
« 0 ‘zbekiston havo yo‘llari» haqida ota-onangiz bilan suhbat qiling. Suhbat 
chog‘ida 0 ‘zbekistonda qaysi rusumli samolyotlardan foydalanilayotganligini ham 
aniqlang.
22-§. ALOQA VOSITALARINING IXTIRO
ETILISHI
Telegrafning ixtiro etilishi. 
Telegraf turli xabarlarni uzoq 
masofalarga yozuv orqali tez uzatishga m o ‘ljallangan quril- 
madir.
«УзМЭ». 2006. 1-jild. 430-bet. 
«УзМЭ». 2006. 2-jild. 401-bet. 
«УзМЭ». 2007. 3-jild. 227-bet. 
0 ‘TIL. - Т.: «УзМЭ». 2007. 3-jild. 226-bet.
1 0 ‘TIL. - T.
2 0 ‘TIL. - T.
3 0 ‘TIL. - T.

---

B unday q u rilm an i b irin c h i b o ‘lib 1832-yilda m s olim i 
Pavel Shilling ixtiro qildi. Qurilma xabarlarni nuqta va tirelar (chiziq) 
ko‘rinishida uzatgan.
1837-yilda amerikalik olim Semyuel Morze ham shunday qurilma 
va unda foydalaniladigan maxsus alifbo yaratdi. Bu alifbo tarixga 
«Morze alifbosi» nomi bilan kirdi.
Bu alifboda harflar o ‘rniga nuqta va tire (chiziq)lar ishlatiladi.
M asalan, nuqta va bitta tire A harfini; tire va uch nuqta «В» 
harfini; nuqta, tire va yana ikki nuqta «V» harfini anglatgan. Bu 
alifbo dunyo xalqlari uchun k o ‘p yillar xizm at qildi.
Hozirgi kunda esa undan ham on dengiz halokati ro‘y berganligi 
haqidagi xabarni berish chog‘ida foydalanilmoqda.
Balki siz dengiz halokati ro‘y berganligini anglatuvchi belgi «SOS» 
ekanligini bilarsiz? Dengizlarda halokatga uchragan kemalar «SOS» 
xabarini yuborish uchun Morze alifbosidagi «Uchta nuqta, uchta tire 
va yana uchta nuqta» belgisi — (signali)ni yuboradilar.
Bu belgilarni qabul qilib olgan boshqa kema yoki qirg‘oq qutqaruv 
guruhi tezda yordamga yetib kelish choralarini ko‘radi. Xalqaro 
qoidalarda shunday tartib o‘rnatilgan.
Yodda tuting!
Dengizda uzatilgan halokat xabarlarini qabul qilib olish uchun liar
5 daqiqada «radiosukunat» vaqti joriy qilingan.
Morze qurilmasida nuqta va tirelar telegraf kaliti yordamida uza- 
tiladi. Xabar beruvchi kalitni bosganida qurilmadagi batareya quril­
ma tarmog‘iga tok beradi.
Elektr toki suyuq bo‘yoq ichiga botirib qo‘yilgan g‘ildirakcha (harf 
bosuvchi)ni harakatga keltiradi. G ‘ildirakcha esa tasmaga o ‘xshab 
tayyorlangan qog‘ozga harflar belgisini tushiradi.
Kalit bosilgach darhol qo‘yib yuborilsa «nuqta», uzoqroq bosib 
turilsa «tire» belgisini tushiradi. H ar bir belgining qaysi harfni 
anglatishini bilib olgan kishi M orze alifbosida yozilgan yozuvni 
bem alol o ‘qiy oladi. Hozirgi kunda Morze alifbosiga moslashtiril- 
gan telegraf qurilm asi o ‘rniga teletayp qurilm asidan foydala­
nilmoqda.
74

---