Tarix va falsafa

Mavzuning o‘rganilganilish darajasi. Asar Amir Temur davridagi oʻzbek davlatchiligi tarixini oʻrganishda asosiy manba boʻlib xizmat qiladi. "Temur tuzuklari" ("Tuzuki Temuriy")ning fanda qayd etilgan ilk nusxasi eski oʻzbek tilda bitilganligi maʼlum. Bu usmoniy turk hokimlaridan biri — Yaman hokimi Jaʼfar Posho (hukmronlik yillari 1607—12) ning kutubxonasidagi turkiy tilda yozilgan asar bilan bogʻliq. "Tuzuki Temuriy"ning suz boshida keltirilishicha, oʻrtaosiyolik Mir Abu Tolib Husayniy alAriziy atTurbatiy Makkai mukarrama va Madinai munavvaraga haj qilgan vaqtida asarni oʻqishga muyassar boʻlgan va 1610-yil Jaʼfar Poshoning topshirigʻi bilan uni fors tiliga oʻgirgan. Bizgacha ana shu forsiy nusxa tosh bosmalar, zamonaviy nashrlar va qoʻlyozmalar shaklida yetib kelgan. Husayniy Turbatiy forscha tarjimani 1637-yil boburiy hukmdor Shoh Jahonga (1628—57) tortiq qilgan. Shoh Jahon tarjima bilan tanishib chiqib, unda ayrim noanikliklar va kamchiliklar topgan hamda yirik olim, Dekan viloyatining qozikaloni Muhammad Ashraf Buxoriyni (vafoti 1652-yil) huzuriga chaqirtirib, mazkur tarjimani moʻʼtabar asarlar, xususan, Sharafuddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma"si va shunga oʻxshash muhim manbalarga solishtirib chiqish va shu yoʻl bilan tarjimadagi xato va kamchiliklarni bartaraf qilishni topshirgan. Muhammad Ashraf Buxoriy koʻrsatmaga koʻra, Mir Abu Tolib alHusayniy atTurbatiy nusxasini diqqat bilan tahrir qilgan. Shu zaylda asarning yangi, toʻldirilgan tahriri vujudga keladi va u "Malfuzoti Temuriy" ("Temurning aytganlari") va "Voqeoti Temuriy" ("Temurning boshidan kechirganlari") nomi bilan taniladi. Keyinchalik undan koʻplab nusxalar koʻchirilgani maʼlum. Adabiyotlar bilan bir qatorda mustaqillik yillarida mavzuga oid to‘plamlar nashr qilindi hamda gazeta va jurnallarda bir qator maqolalar chop etildi. Shunday qilib, tadqiqot ob'ekti sifatida tanlangan mavzuga oid manba va adabiyotlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki, bu muammo alohida ilmiy mavzu sifatida hali to‘liq o‘rganilmagan. Ushbu jihatlar mavzuning tadqiqot sifatida tanlanishiga sabab bo‘ldi.

Ushbu ishimizning davriy chegarasi XIV asrning ikkinchi yarmidan to XV asrning birinchi choragi bilan belgilanadi. Lekin bu muhimmas. Shunchaki, Temur shu davrda yashagan va o’zining davlat boshqaruvi tartiblarini vorislariga meros tarzda qoldirib ketgan. Bizning maqsadimiz esa ulug’ va buyuk davlat tuzgan bobomizning davlat boshqaruv tartiblari va tutgan tadbirlarini baholi qudrat, imkonimiz boricha o’rganishga qaratilgan. Va buni o’rganish bilan cheklanibgina qolmasdan davlatimiz boshqaruv tartiblarini mustahkamlashda hamda uni rivojlantirishda foydalanishimiz lozim bo’ladi.

Ushbu mavzuning dolzarbligi nima bo’lishi mumkin? Biz bu mavzu juda kam o’rganilgan sohalar qatoriga kiradi deb aytolmaymiz, albatta. Chunki bu har bir kurs ishi deymizmi, yo ilmiy ishmi hammasida qolip so’zga aylanib qolgan. Undan tashqari, bu mavzu eng ko’p o’rganilganlar qatorida turadi desak mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Dolzarbligini siz ham, biz ham ko’rib turibmiz. Negaki, bu yerda davlatning boshqaruv tartiblari haqida so’z ketmoqda. Shuning uchun bu mavzuning ahamiyatli ekanligini boshqa so’zlar bilan ifodalab bo’lmaydi.