Tarix-7 2017.(Uzb). indd

Amerika xalqlari madaniyati. Mày- yalàrning iqtisîdiy-màdàniy tàràqqiyoti milîdiy àsr bîshlàridà yozuvni yaràtish imkînini båràdi. Kîhinlàr qilqàlàm bilàn iyårîgliflàrni bitib, ràsmlàr bilàn båzàt- gàn.

Màyyalàr hàyotidà kîhinlàr muhim o‘rin tutgàn. Ulàr jàmîà a’zîlàrigà dåh- qînchilik ishlàrini bàjàrish muddàtlàrini bålgilàb bårgànlàr. Màyyalàr eng àniq tàqvimlàrdàn birini yaràtgànlàr. Màtåmà- tikàgà «nîl»ni anglatuvchi belgi màyyalàr tîmînidàn hindlàrdàn hàm avval kiri- tilgàn. Màmlàkàt pîytàõti – Chichån- Itsàdà ràsàdõînà qurilgàn. Undà kîhinlàr sàyyoràlàrning Quyosh tåvàràgidà àylànishi vàqtini hisîblàb chiqqànlàr hamda Quyosh và Îyning tutilishini

îldindàn àytib bårà îlgànlàr.

Màyyalàr màxsus tåpàliklàr yasàb, bàlànd pîydåvîrlàr ustidà o‘zlàrining zinàpîyali ehrîmlàrini, sàrîy và ibîdàtõînàlàrini bàrpî et-

126-rasm. Chichen-

Itsadagi rasadxona

gànlàr. Sàrîy và ibîdàtõînàlàrning dåràzàlàri bo‘lmàsdàn, ulàr eshiklàr îrqàli yoritilgan. Tåkis và ràvîn

shahar ko‘chàlàri toshdan bunyod etilgàn.

Àståklàr qo‘shni màyyalàr iõtirîsi àsîsidà o‘zlàrining quyosh tàqvimini yaràtgànlàr. Piktîgràfik yozuv shàkllàn- gàn. Àståklàr dini ko‘p õudîlikkà àsîslàngàn edi. Õudîlàr îràsidà eng e’tibîrlisi, urush õudîsi shàràfigà hàttî îdàm- làr ham qurbînlik qilingàn. Ibîdàtõînà kîhinlàri õàlq îràsidà àlîhidà hurmàt-e’tibîrgà egà bo‘lgàn.

Pîytàõt Tånîchtitlàndà zîdàgînlàrning fàrzàndlàri và îddiy õàlq bîlàlàri uchun àlîhidà-àlîhidà màktàblàr bo‘lgàn. Õàlq bolalari uchun màktàblàrdà dåhqînchilik, hunàrmàndchilik và hàrbiy ish o‘rgàtilgàn. Zîdàgînlàrning fàrzàndlàri esà tàriõ, husnixàt, o‘qish, hisîblàsh, àstrî- nîmiya, shå’riyat, nîtiqlik sàn’àtlàri àsîslàrini o‘rgànish- gàn. Tånîchtitlàndà hàr yili màdhiya, qissàlàr yozàdigàn shîir-qo‘shiqchilàr ko‘rik-musîbàqàlàri o‘tkàzilib, g‘oliblar mukofotlangan.

Inklar. Zîdàgînlàrning bîlàlàri màõsus màktàblàrdà o‘qigàn. Yozuv bo‘lmàgàni sàbàbli bîlàlàr inklàrning dini, bîshqàruv tàrtibi, qînunlàri và udumlàrigà îid ma’lumîtlàrni yod- làgànlàr. Inklàrning o‘zigà õîs «tu- gunli õàti» (kiðu) bo‘lib, uning sir-

làri fàqàt ruhîniylàrgà ma’lum edi. Inklàrning màtåmàtikà, àstrînî- miya, gåîgràfiya, tibbiyot, bîtànikà

127-rasm. Kiðu –

tugunli xat

và bîshqà ilm-fàn sîhàlàridà chuqur bilimlàri bo‘lgàn. Ulàrning àniq tàqvimi 12 îygà bo‘lingàn. Tàbiblàr insîn- ning bîsh suyagidà jàrrîhlik muîlàjàlàrini àmàlgà îshirish- ni bilgànlàr.