Тарийхый география

Нумизматика – (латынша нумисма-теңге) – жәрдемши тарийх пәни болып, теңге пуллар ҳәм пул қатнасықлары тарийхын теңгелер ҳәм теңге-пуллар тийкарында үйренеди. Теңгелерди топлаў (коллекциясы) XIV әсирден басланған. Нумизматика пән сыпатында XIII әсирде пайда болған. Нумизматикалық материаллар жәрдеминде сиясий, экономикалық-тарийхый географияға тийисли мағлыўматларға ийе болыўымыз мүмкин. Теңгелерде ол басып шығарылған орын ҳәм оның нырқы, қашан ҳәм қайсы ҳүкимдар тәрепинен шығарылғанлығы сол дәўирге тийисли билимлеримиздиң кеңейиўине жәрдем береди.
Тарийх пәниниң мөрлерди үйрениўши жәрдемши тараўы сфрагистика (грекше сфрагис-мөр) XVIII әсирде дипломатиканың бөлими сыпатында қәлиплесе баслаған. Оның ўазыйпасы ҳүжжетлерди тастыйқлаў ҳәм олардың ҳақыйқыйлығын анықлаўдан ибарат болған. XIX әсир ақырынан сфрагистиканың әййемги мәмлекет мәкемелериниң қәлиплесиўи ҳәм раўажланыў тарийхын үйренетуғын пән сыпатында жаңа дәўири басланған. Сфрагистика мәмлекет аппаратындағы реформаларды сәўлелендириўши мөрлерди хронологиялық сыпатлаў тийкарында раўажланып барды.
Хронология – (грекше хронос-ўақыт ҳәм логос-илим) – ўақыт өлшемлери ҳаққында пән. Ол 2 түрли хронологияға бөлинеди:
1) астрономиялық (математикалық) хронология;
2) техникалық (тарийхый) хронология.
Астрономиялық хронология – аспан ҳәдийселерин түрли астрономиялық ўақыт шеңберинде үйренеди.
Тарийхый хронология – жәрдемши тарийх пәни болып, жазба ҳәм археологиялық дереклердеги анық ўақытларды үйренеди. Әййемнен баслап халықлар тәбият ҳәдийселерин бақлап, қурамалы математикалық есап жолы менен ўақытты есаплаған.
Әййемнен халықлар ай, қуяш, ай-қуяш календарларынан пайдаланған. Бул календарлардағы ўақытларды ҳәзирги календарларға көшириў ҳәм тарийхый ўақыялар, әҳмийетли саўаш ҳәм көтерилислер болып өткен сәнелерди дурыс анықлаў ушын да хронология пәни нызам қағыйдаларынан пайдаланылған.


5. Орта Азия алымлары шығармаларының
тарийхый география ушын әҳмийети