Тарихшунослик фанидан

Forobiy falsafasi: inson – jamiyat – jarayon
To‘liq nomi Abu- nasr Muhammad bin Tarxon bin O‘zlug‘ bo‘lgan Forobiy jahon falsafiy tafakkuri taraqqiyotida burilish yasagan buyuk faylasuflardandir. U Uyg‘onish davri mutafakkirlarining yirik namoyandasi sifatida tafakkur olamida o‘ziga xos yo‘l ochdi. Jumladan, inson, jamiyat, tarixiy jarayon, davlat va boshqaruv borasidagi falsafiy qarashlarga asos soldi.
Albatga, Forobiy yunon allomalari Aflotun va Arastu falsafasi bilan o‘z zamondoshlaridan ko‘ra ko‘proq shug‘ullangan, uning mohiyatini boshqalardan ko‘ra chuqurroq o‘rgangan va o‘zlashtirgan edi. Natijada shunday novatorlik yo‘lini topdiki, ayni ana shu qadimgi yunon falsafasining o‘z davri qarashlari va ehtiyojlari nuqtai nazaridan kutilmagan holatda yangi qirralarini ochib, uni boyitdi, rivojlantirdi.
Yana shunga alohida e’tibor berish kerakki, Forobiy falsafiy qarashlariga munosabatda, uni tushunish va talqin etishda hamon sho‘ro imperiyasi siyosati va kommunistik mafkura talablari saqlanmoqda. Allomaning g‘oyat katta ilmiy merosi umumiy va yuzaki, zamonasoz ma’lumotlar shaklida bayon qilinmoqda. Forobiy falsafasining barcha qirralari, ko‘lami va ilmiy-nazariy jamiyati bir yoqlama, ya’ni dunyoviy tafakkur tarzi me’yorlariga mos tomonlari tadqiq etilmoqda. Vaholanki, Forobiyning ilmiy-falsafiy fenomeni dunyoviy va diniy qarashlar o‘zaro kesishgan joyda yaqqol namoyon bo‘ladi. Qomusiy bilimlar majmui bo‘lgan ushbu holatni akademik M. Xayrullaev to‘g‘ri talqin etadi va uning qator sohalar bo‘yicha ilmiy qarashlari yaxlit tizimi haqida fikr yuritadi hamda ularni sanab o‘tadi: til haqidagi bilim, mantiq, matematika, optika, sayyoralar, musiqa, og‘irlik, mexanika, tabiiy va ilohiy ilmlar (metafizika), siyosat, yurisprudentsiya (fiqh), musulmon teologiyasi (kalom) va boshqalar. Demak, Forobiy har qanday qarashlardan qat’i nazar inson va hayot falsafasining yorqin ijodkori. U fan va xayolot, ilmiy-nazariy tahlil va vahiylikning mushtarak yo‘lini topa bildi. Xuddi ana shu jihati bilan dunyoviy taraqqiyotga, ilk uyg‘onish davri sivilizatsiyasiga misli ko‘rilmagan hissa qo‘shdi yoki S.M.Hotamiy iborasi bilan aytganda «Forobiy – islom falsafasi va mustahkam ratsional (aqlga asoslangan) tafakkur tizimini yaratgan odam. Uning maktabi yunon faylasuflari qarashlari bilan jamiyki o‘xshash jihatlariga qaramay, umuman olganda ham, alohida tomonlarini olganda ham, nodir hodisadir».
Inson va jamiyat, inson va tabiat, olam va odam o‘rtasidagi munosabatlar dunyoviy tafakkur asosida Forobiy zakosi bilan butunlay yangicha talqin etildi. Bu davrda mavjud bo‘lgan ilohiy qarashlar, islom tafakkur tarzi ilk bor dunyoviy fanlar bilan uyg‘un holda tahlil qilindi. Ana shu tarzda jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari, insoniyat tadrijiy rivojining asoslari va kishilik jamiyati shakllanishi, rivojlanishi va taraqqiy topishining o‘ziga xos talqini Forobiy maktabida vujudga keldi. Bu maktabda falsafiy va tabiiy fanlar bir-birini to‘ldiradigan, shaklan turlicha, mohiyatan mushtarak holda o‘ziga xos maqomga ega bo‘ldi.
Darhaqiqat, Forobiyning buyukligi va falsafada benazirligi, falsafiy tafakkurining inson hayotini va istiqbolini ratsional o‘rganishdagi keng imkoniyatlari shundaki, u ilmning barcha sohalarida o‘zigacha bo‘lgan davrda birinchi bo‘lgan shaxsdir. Masalaning ikkinchi tomoni ham borki, Forobiy yaratgan buyuk maktab tufayli dunyo falsafiy taraqqiyoti, uning barcha yutuqlari bevosita Forobiy qarashlari asosida qurilgan. Bu – shubhasiz. Buni Sayyid Muhammad Hotamiy quyidagicha izohlaydi: «Shariat, tariqat va ratsionalizmning hamda nimaiki Islom sivilizatsiyasi o‘z cho‘qqisida borliqni sharhlab tushuntirish, hayot yo‘lini ko‘rsatish borasida erishgan bo‘lsa, jamlab ifodalagan «Sadrul Mutolihin» kitobidan keyin biror arzigulik g‘oya dunyoga kelmadi. Mazkur kitob esa shu sohada yakuniy to‘plamday bir asardir».
Forobiyning inson va jamiyat haqidagi ratsional falsafasi bevosita tarixiy taraqqiyot, tarixiy rivojlanish asoslari, uning o‘ziga xos omillari, dunyoviy va diniy qarashlarning sintezi sifatida yuzaga keldiki, bu insoniyat tarixida o‘ziga xos qarashning yorqin namunasidir.
Forobiy kishilik jamiyati, uning rivojlanish qonuniyatlari, shahar (mamlakat) aholisi va hokim muammolari, davlat va boshqaruv masalalari xususida gapirar ekan, u real voqelik va uning istiqboli hamda tanazzuli sabablarini qidiradi. Biroq biror joyda tarixiy tajriba, tarixiy jarayon tahlili va uning saboqlari, tarixni anglash, idrok etish va baholash tamoyillari haqida aniq fikr yuritmaydi. Ammo, Forobiy ilmiy-falsafiy merosining beqiyos qadriyati shundaki, u bevosita inson va uning mohiyati, kishilik jamiyati va uning qonuniyatlari, rivojlanish omillari, boshqaruv usullari, erkin fuqarolik jamiyati haqidagi favqulodda xulosalari bilan istiqbolni belgilashda, ijtimoiy-tarixiy jarayonni ezgulik sari burishda katta ahamiyat kasb etdi, o‘zidan keyingi tarixiy taraqqiyotda muhim dastur vazifasini o‘tadi.
Forobiy mutaassiblikka qarshi ravishda ma’rifatlilik g‘oyasini ilgari surdi. Inson tafakkurining jamiyatga bo‘ysundirish haqiqatan to‘g‘ri ish ekanligini», – aytadi. Yana bir joyda jamiyat hayotiga zarar keltiruvchi, tahdid soluvchi ishlar haqida gapirar ekan, adolat va qonun ustuvorligini ta’minlash maqsadida «sa’y-harakati, huquqlari va maqsadlari (adolatli) hokimlarga qarshi bo‘lgan yovuz niyatli odamlardan shaharni tozalashdir» – degan g‘oyani ilgari suradiki, bu davlat, boshqaruv, hokimiyat va uning adolatli faoliyati masalalarida o‘rta asrlarda shakllanayotgan falsafiy, siyosiy, tarixiy, ijtimoiy tafakkurning naqadar yuksakligidan dalolatdir.