Тарих факультети/Археология кафедраси 5120400-археология таълим йуналиши

 
Намуна: “Археологияда таянч тушунчалар таҳлили” 
 
 
Тушунчалар 
Сизнингча бу тушунча 
қандай маънони 
англатади 
Қўшимча маълумот 
Археология 
Архайос-қадим ва логос-
фан яъни ўтмиш хақидаги 
фан 
деган 
маъноларни 
англатади 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Antiquitates 
Римлик 
муаллифлар
юнонча 
археология 
термини 
ўрнида 
antiquitates-қадимиѐт 
терминини қўллашган. 
 
Antiquaries 
Римлик 
муаллифлар
юнонча antiquitates-
қадимиѐт 
соҳаси 
вакилларини 
эса 
«antiquaries» - антикварий, 
яъни қадимий топилмалар 
хаваскорлари дея аташган. 
 
Олдувай, 
ашель, 
мустье 
ва 
сўнгги 
палеолит 
Археологик 
давр 
хисобланмиш 
палеолит 
яъни қадимги тош даври 
босқичлари 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I СЕМЕСТР 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

IV. МА ЪРУЗА МАТЕРИАЛЛАРИ 
 
1-2. Мавзу: Инсон эволюцияси ва олд тарих фанига кириш 
 
 
Режа: 
 
1.
 
Инсон эволюцияси хақидаги билимларнинг вужудга келиши 
2.
 
Инсоннинг табиатдаги ўрни 
3.
 
Инсон эволюцияси босқичлари 
4.
 
Инсон эволюцияси ҳақидаги замонавий назариялар 
5.
 
Инсон эволюциясининг ўзига хос ҳусусиятлари 
Калит сузлар:
Ч. Дарвин, Африка, Кения, Олдувай, Л. Лики, Эфиопия, 
археология, антропология, инсон, табиат, горилла, шимпанзе, миоцен, 
дриопитек, маймун, австралопитек,
Одамнинг энг қадимги аждодлари. Инсон табиат яратган тирик 
мавжудодларнинг энг олийси ҳисобланади. Ер юзида бу олий даражадаги 
мавжудодни пайдо бўлиб, яшай бошлаганига қарийб 7,5-7 миллион йиллар 
ўтди. Мазкур давр мобайнида инсон меҳнат қилиш туфайли ҳайвонлар 
оламидан ажралиб чиқиб, узоқ ривожланиш босқичини ўз бошидан кечириб, 
ниҳоят бундан 40-45 минг йил илгари ҳозирги замон қиѐфасидаги одамга 
айланди. Шу билан антрополонез жараѐни ҳам тугаб, ниҳоясига етди.
Ўзининг келиб чиқишига қизиқиш, уни билишга интилиш одамларда 
жуда ҳам эрта уйғонган. Лекин дастлабки кишиларнинг илмий билими жуда 
оз бўлганлиги туфайли бу масалага узоқ вақт жавоб топмаганлар. Аммо 
кишилар ўз аждодлари ҳақида кўпдан-кўп афсона ва ривоятлар тўқиганлар. 
Илмий билимларнинг тўплана бориши натижасида одамларда ўз ўтмишига 
қизиқишнинг тобора кучайишига олиб келган. Натижада одамнинг пайдо 
бўлиши ҳақида хилма-хил назариялар пайдо бўлган. 

---

Одамнинг пайдо бўлиши ва яратилиши ҳақида қадимги ва ўрта аср 
диний китобларида мантиқсиз афсона ва ривоятлар кўп учрайди. 
XVIII ва XIX асрларда археология, антропология сохасида қўлга 
киритган илмий далиллар ва илғор қарашлар, одамнинг келиб чиқиши 
хақидаги диний ривоят ва афсоналарга илк бор зарба бериб, бу масалани 
бундан кейинги ривожи учун замин ҳозирлади. 
XVIII-XIX асрларда шаклланиб вужудга келаган археология фани 
қўлга киритган янги далиллар алоҳида аҳамиятга эга бўлди. 
Қадимги даврнинг илғор фикрли Рим, Юнон, Ҳинд ва Хитой 
мутафаккирлари инсоннинг табий равишда пайдо бўлганлиги ҳақида ўз 
мулоҳазаларини билдирганлар. Лекин бу фикр ўрта асрларда черков ва 
диннинг таъсири натижасида ривожлантирилмади. Аммо XVII аср оҳири ва 
XVIII асрдан бошлаб олимлар бу масалага жиддий эътибор бера бошладилар.
Чунончи Ж. Б. Ламарк Карл Линней. Томас Гексли ва бошқалар 
инсоннинг биологик жиҳатидан маймунларга яқинлиги, келиб чиқиши ва 
унинг табиатда тутган ўрни ҳақида илғор фикрлар билан майдонга чиқдилар. 
Бу соҳада машхур инглиз олими, табиатшуноси Чарлиз Дарвиннинг 
хизматлари алоҳида аҳамиятга эгадир. Ч. Дарвин ўзининг «Табиий танланиш, 
йўли билан турларнинг пайдо бўлиши (1863),» «Одамнинг пайдо бўлиши ва 
жинсий 
танланиш»,-деган 
асарларида ўзигача тўпланган ва 
ўзи 
йиққан 
материалларга 
асосланиб 
ўсимликлар 
ва 
ҳайвонларнинг 
энг 
оддий 
турларидан ривожланиб, олий 
турларга 
етганлигини 
исбот 
қилиб берди. Ч. Дарвин одамнинг 
ҳайвонот 
оламидан 
келиб 
чиққанини исбот қилиб берар 
экан, у одамнинг пайдо бўлишида 

---

табиий танланишнинг аҳамиятига ортиқча баҳо бериб юбориб, энг муҳим 
социал сабаб бўлган меҳнатнинг оламшумул аҳамиятини пайқамади. Лекин 
Дарвиннинг улуғ ҳизмати шундаки ўсимликларни, ҳайвонларни ҳамда 
одамни худо ўзгармайдиган қилиб яратган деган диний афсонавий 
фикрларни йўққа чиқарди. У ўзнинг эвалюцион таъминоти билан ер юзидаги 
бутун тирик мавжудодларнинг энг олийси ҳисобланган одам ҳам яратилган, 
ҳамда турлар ўзгармайдаи деган метофизик ва диний тасаввурларга қарши 
чиқиб, бу фикрларни хато эканлигини исбот қилиб берди. 
Лекин кўп йиллар давомида олиб 
борилган геологик, палеонтологик ва 
археологик 
тадқиқот 
ишлари 
оралиқдаги бу узилишни бир даражада 
тўлдирди. Одамнинг ҳам, горилла ва 
шимпонзеларнинг 
яқин 
умумий 
аждоди 
ҳисобланган 
одамсимон 
қазилма маймунлар дриопитеклар 27 
миллион 
йиллар 
илгари 
миоцен 
даврида, жанубий Осиѐ, жанубий 
Европа ва Африкада тарқалган эди. 
Булардан яна бири дарвин дриопитеки бўлиб, унинг қолидиқлари 
Австралиянинг ўрта миоцен ѐтқизиқларидан топилган. 
Одам аждодига яқинроқ маймунлардан яна бири рамапитек бўлиб, 
уларнинг суяк қолдиқлари Шимолий Ҳиндистондаги Сивалика тепалигининг 
қуйи плиоцен ѐтқизиқларидан топилган. 
Рамапитекларнинг қолдиқлари Шарқий Африкадаги Кениядан 
топилиб, уни кенияпитек ҳам деб аталади.
Бу 
босқичда 
инсон 
аждоди 
ҳозирги 
замон 
одамсимон 
маймунлариданажралиб чиққан бўлиб, рамантипикни одам аждоди деб 
ҳисоблаш мумкин эмас эди. 

---

Рамапитек тропик ўрмонларда, дарахтлар устида яшаб, Ўсимликлар 
билан овқатланар ва у ҳам одамсимон маймуннинг ўзгинаси эди. Лекин баъзи 
олимлар рамапитекни нисбатан очиқ жойларда яшаб, икки оѐқда юрган, 
деган фикрни илгари сурадилар. Аммо бу қарашни кўп олимлар қўллаб 
қувватламайдилар. 
Бу жиҳатдан сагаржи ухобнопитеги ҳам диққатга сазовор бўлиб, унинг 
икки тиши, юқори жағ суягининг синиғи 1939 йили Шарқий Грузиянинг 
Сагаржи районидаги Удобно деган жойдан топилган. 
Удобнопитек миоценнинг охири, плоценнинг бошларида-яъни 13-16 
миллион йил муқаддам яшаган. Удобнопитек тишларининг тузилишига қараб 
хукм чиқарилса, у кўп жиҳатдан дриопитек ва романипитекларга яқин 
бўлган. 
Олимларнинг 
таъкидлашича у қадимги 
каркидан, 
мастадан, 
гиппарион, 
жрафа 
ва 
гиена каби йирик сут 
эмизувчи ҳайвонлар билан 
замондош 
бўлган 
одамсимон маймун эди.
Аммо австралопитек 
деб 
аталувчи 
қазилма 
маймун 
зоти 
романипитекка нисбатан 
ҳам одамга жуда яқин эди. 
Австролопитекнинг 
суяклари дастлаб 1924 
йили Р. Дарт томонидан 
кашф этилиб баѐн этилган. 
Сўнги вақтда олиб 
борилган қидирув ишлари 

---

натижасида 400 дан ортиқ австролопитек маймунларининг суяк қолдиқлари 
топилди. Уларнинг аксарияти Жанубий ва Шарқий Африкадан топилиб, икки 
уруғга мансубдир.
Бу Туанга, Макапансгате ва Стеркфонтейндан топилган африкали 
австралопитек ҳамда Кромдрай ва Сваркрансдан топилган парантропидир. 
Уларнинг санаси 900 минг йилдан 3 миллион йилгача бориб тақалади. Булар 
парантроп ва бойс зинжонтропига мансуб бўлиб, Танзаниянинг Олдувай 
даражасидан, Кениянинг Туркона (Рудольф) кўли атрофидаги Канепой, 
Кооба-Фора, Лотегам, Илерет, Эфиоипиянинг жанубидаги Омо дарѐси 
водийсидан топиб ўрганлган. Шарқий Африка австролопитекларнинг санаси 
калий-аргон усули билан аниқланишига 5,5 билан 0,7 миллион йил билан 
чегараланади. 
Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, Шарқи-Жанубий ва Жанубий Осиѐдан 
ҳам австролопитекка яқин бўлган мавжудодларнинг суяк қолдиқлари 
топилган. 
Хитойнинг Жанубидаги Топилгани БЛЭК гигантопитеги Шимолий 
Ҳиндистондан топилган