Tarbiyaviy ishlar metodikasi

Tayyorgarlik davri mashqlari quyidagicha ko`rinishda bo`lishi mumkin.

1. Predmetlar, tovush va harakatlarni sanash.

Birinchi mashqlar sinfda mavjud bo`lgan predmetlar, eshik, deraza, parta, stol, stul, bir qatordagi bolalar… kabilarni sanashga doir bo`ladi. Shundan keyin qo`lga olib, surib sanash uchun mayda predmetlardan foydalanish zarur. Har bir o`quvchida 20 tadan sanoq cho`pi bo`lsa, sanashni tashkil qilish oson bo`ladi.

Bundan tashqari sanash uchun predmet rasmlardan, darslik boshidagi sahifalarda berilgan rasmlardan foydalanish foydali. Shu bilan birga bolalarni tovushlarni sanash bo`yicha va harakatlarni (qadam) sanash bo`yicha ham mashq qildirish kerak.

Sanash jarayonida bolalarni «qancha» so`zi bilan savollar ho`yishga mashq qildirish muhimdir, bunda sanoqda oxirgi aytilgan son sanalayotgan predmetlar «qancha» deb qo`yilgan savolga javob bo`lishini tushuntirish kerak. Shuningdek, predmetlarni o`ngdan chapga yoki chapdan o`ngga, pastdan yuhoriga, yuhoridan pastga qarab sanaganda sanoq natijasi o`zgarmasligi, asosan ulardan birortasini ikki marta qoldirmasdan sanamaslik va qoldirmasdan sanash kerakligini o`rgatish lozim. Predmetlarni sanashga bag`ishlangan darslarda ikkitalab, uchtalab, beshtalab … sanashga ham o`rgatish kerak.

2. Ikkita to`plamni ularni hosil qilingan elementlarining soni bo`yicha taqqoslash va tenglashtirish.

Mashqlar bajarishda katta, ortiq, ko`p, kichik, kam, oz, shuncha, teng munosabatlarining ma'nosi bo`lishi kerak. Bunda narsalar guruhlarini taqqoslashga doir amaliy mashqlarga ko`proq e'tibor berish kerak.

M: a) Stol ustiga bir nechta doiracha qo`ying. Doirachalarni sanamasdan turib, shuncha kvadrat qo`ying. Buni qanday bajarish mumkin?

b) Paketda yong`oqlar va konfetlar bor. Undagi yong`oq yoki konfetlar ko`pligini qanday bilish mumkin?

Predmetlarning rasmda tasvirlangan ikki to`plamini taqqoslashda juftlar hosil bo`lishi imkoniyatini ko`rsatish yaxshi natija beradi. Bunda ustiga qo`yib juftlar hosil qilib bo`lmaydi. Shuning uchun taqqoslanayotgan to`plamlarning elementlari orasida ularni bog`lovchi chiziqlardan foydalanib, moslik o`rnatish usulini o`rgatish foydali.

Savol: 1) Sanoqdan foydalanmasdan, 1 yoki 2 rasmda predmetlar ko’pligini qanday bilsa bo’ladi?

2) Qaysi rasmda uchburchaklar ko’p?

Predmetlarning ikki to`plamini taqqoslash malakasini hosil qilishda o`quvchilarni to`plamlarning biridan predmetlar ikkinchisiga qaraganda qancha ortiq yoki kam ekanini aniqlashga va shu asosida ikki to`plamdagi predmetlar sonini tenglab (kamini qo`shish yoki ortiqchasini olish bilan) masalani ikki usul bilan yechishga o`rgatish kerak.

-Qaysi geometrik figuralar ko`p va qancha ko`p?

-Figuralar teng bo`lishi uchun nima qilish kerak?

Bunday mashqlar qo`shish va ayrish amallari mazmunini yechishga tayyorgarlik bo`lib xizmat qiladi, tenglik, tengsizlik, sonlarni taqqoslash tushunchalarini tarkib toptirish imkonini beradi, o`quvchilarning matematik nutqlarini rivojlantiradi.

3. Tartib munosabatlari va sonlarning tartib qiymatlari.

O`nlik ichida sonlarni o`rganishda «oldida», «keyin», «orasida» kabi tartib munosabatlarini ham o`rganish zarur. M: sinfda bolalarni saf qilib: Sodiqdan oldin, keyin kim turibdi? Sodiq bilan Lola orasida kim turibdi? kabi mashqlar bajariladi.

Sonlarning tartib qiymatlarini qarashda, uning predmetlarni nomerlashda, ya'ni shu predmet qaralayotgan predmetlar qatorida tartib bo`yicha nechanchi o`rinni egalab turganini aniqlashga asosiy e'tibor qaratiladi. M: qizil doira sanoq bo`yicha nechanchi? yoki predmetlar bir, ikki, uch…deb nomerlashni taklif qilish mumkin.

4.Qo`shish va ayrish amallarini o`rganishga tayyorlash.

Qo`shish va ayrish amallarini o`rganishga tayyorlash maqsadida ikki to`plamni birlashtirish va qismini ajratishga doir mashqlar bajarish kerak.

M: 1) Partaga 3 ta uchburchak va 2 ta kvadrat qo`ying. Ularni yaqinlashtiring, hammasi qancha bo`lganini aniqlang.

2) Daftardan 5 ta katakni o`rang, oxirgi katakni bo`yang. Nechta bo`yalmagan katak qoldi?

5. Raqamlarni yozishga tayyorlash.

O`rganilayotgan sonlar dastlab bosma raqamlar bilan o`rgatiladi. (belgilanadi), ular katakni taxtachada narsalarning tegishli to`plami ro`parasiga qo`yiladi. Dasturda 1 sinf uchun matematikadan dastlabki mavzu birinchi o`nlik sonlarni nomerlashdan iborat. Bu mavzuni o`rganishdan maqsad bolalarda sanoq malakasini hosil qilish, ularda birinchi 10 ta son haqida tasavvur shakllantirish, son va uning nomi raqamlar yordamida bosma va yozma belgilanishi orasida moslik o`rnatish malakasini tarkib toptirishdan, o`quvchilarni sonlar qatorining ba'zi xossalari, sonlarning tarkibi bilan tanishtirishdan iborat.

M: 3 soni: 3 ta kvadrat. 3 ta olma, 3 ta stul… deb aytish mumkin. Buni, 3 sonini raqam bilan 3 deb belgilash mumkin.

Yozma raqamlarni tanishtirishda, raqamlarni yozish namunasini doskada ko`rsatish kerak.

O`quvchilar raqamlarni havoda chizib, yoki namuna bo`yicha chizib, ko`l harakati yo`nalishini o`zlashtiradilar. So`ngra sonlarning hosil qilinishi o`rganiladi. Birinchi o`nlikning har bir soni o`zidan oldingi songa birni qo`shish va o`zidan keyingi sondan birni ayrish bilan hosil qilinadi. Sonlarning ikki qo`shiluvchidan tashkil topishi o`rganiladi. (3=1+2, 3=2+1).

Sonlarning natural qatordagi o`rnini o`rganishda bunda mashqlar bajarish kerak.

- Sanoqda 3 (5)… sonidan keyin keladigan sonni ayting.

- 4 va 6 sonlari orasida keladigan sonni ayting…

Natural qatorning ketma-ket sonlarini taqqoslash yoki qo`shni sonlar orasidagi munosabatlarni o`rganish, dastlab to`plamlarni taqqoslashga tayangan holda bajariladi. Predmetlar soni raqami bilan, sonlar orasidagi munosabat «>», «<», «=» bilan belgilanadi.

O`quvchilar, qaralayotgan son o`zidan oldin keladigan sonlardan katta, keyin keladigan sonlardan kichik ekanini o`zlashtirib olishi kerak. 2>1 –ikki birdan katta. 1<2-bir ikkidan kichik. O`quvchilar diqatini belgilarning uchi kichik songa qaratilgan bo`lishiga, va «>», < belgili yozuv chapdan o`ngga qarab o`qishiga qaratish kerak.

Misollar: - 3g’4, 6g’5, 7g’7, sonlarni taqqoslang.

<3; 6> ; 5= ; 5+1> tushirib qo`yilgan sonni toping.

5<6; 8<7…. noto`g`ri yozuvni toping.

Qarab chiqilgan asosiy masalalar har bir son bilan tanishishda o`rganiladi. Ammo, 1-5 sonlarini o`rganish 6-10 sonlarni o`rganish metodikasidan farq qiladigan xususiyatlari mavjud.

1. 1-5 sonlarini o`rganishda tanish sonlar qatorida har gal bittadan son qo`shila boradi, ikkinchi beshlik sonlarni o`rganishda esa sonlarning qatoriga birdaniga sonlar jufti qo`shiladi;

(1,2,3,4,5,6,7; 1,2,3,4,5,6,7,8,9; 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10;)

2. 1-5 sonlari narsalar va tasvirlar bilan o`rganiladi. Shundan keyin kattaroq sonlar (6-10) bilan tanishtirishda predmet ko`rsatmaslikdan asta-sekin abstrakt shaklga o`tishni amalga oshirish kerak. Jumladan «sonli zinapoyacha» dan va Santimetrli shkala tushirilgan chizg`ichdan foydalanish mumkin.

Bunda sonlar o`z kattaliklari bo`yicha tartiblangan ekanligicha o`quvchilar ishonch hosil qiladilar.

3. 2-5 sonlarining tarkibini ikki qo`shiluvchidan iboratligi eslab qolish talab qilinadi. 6-10 sonlariga nisbatan esa bu sonlarning tarkibini yoddan bilish talab qilinmaydi. Sababi, bunga juda oz soat ajratilgan. Lekin «qo`shish va ayirish» ni o`rganishda davom ettiriladi. 1-10 sonlari bilan tanishgandan keyin 0 (nol) raqami bilan tanishadilar. Nol to`g`risidagi tushunchani predmetlarni bittalab kamaytirib, bitta ham narsa qolmaguncha sanashga doir mashqlarni bajarish orqali hosil qiladilar. So`ngra nol sonini raqam bilan belgilash qaratiladi. Shundan keyin 0 va 1 taqqoslashdan va 0<1 ekani o`rganiladi. O`quvchilarni 0 (nol) soni 1 dan oldinda turadi, degan xulosaga olib kelinadi. Shu yerda chizg`ichdagi belgilangan birinchi raqam Nega 1 emas, balki 0 nol ekanini tushuntirish maqsadga muvofiq.

Shunday qilib o`ng ichida sonlarni nomerlashni o`rganish natijasida o`quvchilar quyidagi bilimlar, malakalar va ko`nikmalarni egallab olishlari kerak.

1. 1-10 sonlari va ketma-ketligini puxta o`zlashtirish, ularni o`qish, yozish.

2. Har qaysi sonning sonlar qatoridagi «o`rni» ni bilish.

3. Sonlarni taqqoslashni va «>, <, =» belgilardan foydalanib, tegishli yozuvlarni ishonch bilan amalga oshirish.

4. Sonlar tarkibini eslab qolish. (bilish).

3. 100 ICHIDA NOMERLASH METODIKASI

Mavzuni o'rganish masalalari:

1. 
   O'quvchilarni yangi sanoq birligi o'nliklar bilan tanishtirish.
   
2. 
   Xonalar bo'yicha tushuncha, ikki xonali sonlar ikkita raqamdan, birlik va o'nlikdan iboratligini, bitta o'nlik esa o'nta birlikdan iboratligini o'rgatish.
   
3. 
   46 sonidagi ikkita raqam bir sonni bildirishini tushuntirish
   
4. 
   Raqamlar xonasini bilganlikka asoslangan holda qo'shish va ayirish ko'nikmalarini shakllantirish.
   
5. 
   Ikki xonali sonlarni bilganlikka asoslanib yangi o'lchov birliklari uzunlik ( ds.m. ) haqida tushuncha berish.
   
6. 
   100 ichida sonlarni nomerlashni o'rgatishda pred­metlarni bittalab va huruhlab sanashga o'rgatish:
   
7. 
   100 ichida sonlarni o'qish va yozishga o'rgatish xona birliklari bilan tanishtirish.