Tarbiyainstituti

2Аннаев T., Шайдуллаев Ш.. Сурхондарё тарнхидан лавҳалар. Т., А.Қодирий номидаги
"Ҳалқ мероси”нашриёти, 1997. 18-19-бетлар.
12

---

iasonnmg 
yashashi 
hamda 
tirikchilik 
qilishi 
uchun 
qulay 
manzilgohlar bo‘lganligini tasdiqlaydi. Surxondaryo viloyatidagi 
Boysuntog' va Ko‘hitang tog‘larida mavjud g‘or va o'ngirlar ibtidoiy 
davr odamlari uchun makon vazifasini o‘tagan. Viloyat hududidagi 
eng qadimgi makon — neandertal odamning manzilgohi — Boysun 
tog'idagi Teshiktosh g‘ori bo‘lib, o‘rta tosh (muste) davriga oiddir.
Ibtidoiy odamlaming yowoyi hayvonlami xonakilashtirish 
jarayoni ham aynan ana shu davrda sodir bo‘lgan. Machay g‘oridan 
topilgan toshdan yasalgan mehnat qurollari, tayyorlanishi va 
shakllari bilan 0 ‘rta Osiyodagi boshqa mezolit davri manzilgohlarida 
topilgan qurollardan bir muncha farq qiladi.
0 ‘rta tosh asr ibtidoiy odamlar tasawurlari va e ’tiqdlarida 
keskin o ‘zgarish yuz bergan davr hisoblanadi. Bu jarayonni 0 ‘rta 
Osiyoning eng qadimgi rang-tasvirlaridan bo'lmish Ko‘hitangdagi 
Zarautsoy suratlarida kuzatish mumkin. Zarautsoyda tabiat hosil 
qilgan ayvonga o‘xshash joy qismida va g‘or ichida 200 taga yaqin 
qizil buyoqlarda bitilgan suratlar saqlanib qolgan. Bu lavhalarda ov 
manzarasi, hayvonot olami va ibtidoiy davr odamlari tasviri o‘z 
ifodasini topgan.
Ba’zi bir olimlaming (A.A. Formozov) ta’kidlashicha, bu 
lavhalarda sehrh ov marosimi alcs ettirilgan. Ibtidoiy odamlar ovga 
chiqish oldidan yoki ovdan qaytgan chog‘ida, Zarautkamar g‘ori va 
uning atrofida ov bilan bog'liq turli xil xatti-harakatlarni ijro 
etganlar.
Shuningdek, Zarautkamar suratlari 0 ‘rta Osiyoning ilk rang- 
tasviri turkumidan bo‘lib, qadimda bu o‘lkada san’atning dastlabki 
namunalarining shakllanganidan dalolat beradi.
“Zarautsoy-98” 
halqaro 
simpoziumi 
qatnashchilarining 
xulosasiga ко‘га, Zarautkamar ilk ibtidoiy maktablardan biri deb tan 
olingan. Chunki ajdodlarimiz qoldirgan qadimiy suratlar va yozuvlar 
bu haqda guvohlik beradi. Tarixiy maTumotlarga qaraganda, 
ibtidoiy odamlar hayotida ovchilik o‘yinlari salmoqli o‘rin tutgan. 
Ba’zi manbalarda o ‘yinlar ovdan oldin o‘tkazilishi yozilgan boTsa. 
boshqalarida ovdan so‘nggi o'yinlar haqida fikrlar bayon qilingan. 
Agar, bu maTumotlami chuqurroq tahlil qiladigan bo‘lsak, unda 
ovchilik o‘yinlari ovdan oldin ham, undan keyin ham o'tkazilgan, 
deyish mumkin. Ovdan oldingi o‘yinlar ov oldi mashqlari (ovga 
tayyorgarlikni tekshirisli, ovga ruhiy va jismoniy shaylanish) 
vazifasini o‘tagan hamda jiddiy o'ziga xos kichik marosim shaklida 
uyushtirilgan. 
Bu o‘yin jarayonida Ibtidoiy odamlar oljaga 
yaqinlashishni, so‘ngra uni osongina qo‘lga tushirishni o‘rganishgan,
13

---

buning uchun niqob kiyib, hayvon qiyofasiga kirishgan, uning 
yurish-turishlari, xatti-harakatlari mashq qilingan, ulaming tovnsh 
chiqarishlari o'rganilgan. Aynan ana shunday o'yinlar jarayonida 
yoshlami ham ov qilishga o‘rgatishgan. Shu bois u o‘ziga xos 
maktab vazifasini o‘tab, bir tomondan, ovchilik mahoratini 
o‘stirishga yordam bergan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ularda taqlid 
qilish san'atini shakllantirgan va rivojlantirgan.
Ovdan so‘nggi o‘yinlar ov muvaffaqiyatli tugagandan keyin 
uyushtirilgan, deb taxmin qilish mumkin. Chunki ovdan o'lja bilan 
qaytish, ziyofat, xursandchilik qilishga, butun jamoaning bayram 
qihshiga imkon yaratgan.3 Ovchilar bunday o'yinlar yordamida, kun 
bo‘yi ov qilib, charchab qaytgach, kechqumnlari o‘z a’zoyi- 
badanlariga dam berish, bugungi taassurotlami, kayfiyat va 
tuyg‘ulami, ovdan mamnunliklarini, to‘qchilikni, sho‘hliklarini 
ifodalashgan. Keyinichalik bu jarayonlar, ya’ni har muvaffaqiyath 
ovdan keyin o‘yinlar ijro etish an'ana tusini olgan.4
Mashhur qomusiy olim Mahmud Koshg‘ariyning “Devon-u- 
luhatit turk” asarida ov haqidagi qadimiy qo‘shiq va termalami 
uchratamiz. Devon sahifalarida ovchilik bilan bog‘liq bo‘lgan 
qo‘shiqlar o‘ziga xos o‘rin olgan. Ularda ov qilishning dastlabki 
namimalari: it va qush yordamida, o‘q-yoy bilan ov qilish tajribalari 
madh etilgan: