Tarbiyainstituti m illiy va harakatli

Mardlik partja zo ‘ri-yu yelka  quw ati emas,
Agar nafsingni yenga  bilsang,  chin pahlavonsan.
Husayn  Koshifiy  tomosha  ko‘rsatuvchi  o‘yin  ahli  uch  toifadir, 
deydi,  bular:  kosa o'ynovchilar,  qo‘g‘irchoqbozlar,  soqqabozlar.
U  tos  (kosa,  tovoq)  o‘ynash  qayerdan  olingan,  deb  so'rasalar, 
falakning  aylanishidandir,  deydi.  Tosh  o‘ynashning  ma’nosida  to‘rt 
xil  udum  bor  va  ulaming  har  biri  muayyan  m a’noga  ega,  ya’ni  1) 
jubba  (to‘n)  kiyish;  2)  aylanish;  3)  anjomlami  ko‘tarish,  tosni 
yashirish;  4)  yana topib olish.
Qo‘g‘irchoqbozlar  bayonida  Koshifiy  shunday  deydi:  sohibdil 
darveshlar  qo‘g‘irchoq  o‘yinidan  ko‘p  ramz-u  ishoratlar  uqib, 
dunyoning  sir-sinoatini  fahmlab,  hiyla,  haqiqatlami  kashf etibdilar. 
Shuni  bilish  lozimki,  shakl-u  shamoyil,  surat  olamida  zuhur 
etiladigan  narsalar  hazil-mutoyiba  bo‘lsa-da,  ammo  mohiyat- 
mazmuniga  ko‘ra,  ular  jiddiy  haqiqatlami  anglatadilar.  Umar 
Xayyom  aytganiday:
Biz qo‘g ‘irchoqlarmiz, fa la k qo ‘g ‘irchoqboz,
Haqiqat yuzjdan  bu  demadim majoz.
Sahnada o ‘ynaymiz ikki-uch kun,  so ‘ngra,
Fano sandig‘iga  tushamiz bir-bir boz.
Soqqabozlar 
huqqabozlikni 
qayerdan 
o'rganganlar, 
deb 
so‘rasalar,  falakning  aylanishidan  deb  aytgil.  Zero,  falak  quyosh  va 
oy  soqqasini  barcha  yulduzlar  bilan  qo‘shib,  goh  yashirin  aylantirib 
o‘ynaydi.  Agar huqqabozlik nima  deb  so‘rasalar,  zamona  aylanishiga 
e'tibor  qilmaslik,  chunki  falak  huqqasi  har  zamon  umr  soqqasini 
g‘oyib  etadi  va  har  birimizdan  yangi  shakl-u  naqshlar  yasaydi. 
Olamning  barcha  ishini  shundan  qiyos  etmoq va ibrat  olmoq lozim. 
Ko‘ringan  narsalar  aslida  ko‘ringanday  emas,  majoziy  dunyoda 
hamma huqqaboz,  barcha  qo‘g‘irchoq yoki qo‘g‘irchoqbozlardir...
Voiz  Koshifiy  „tig‘“  (qilich)  so‘zining  harflari  ma’nosini 
shunday  ta’riflaydi;  „T“—  tamanno  (orzu)ni,  ,Д“-   yakdillik  va 
hamjihatlikni  anglatadi.  Chunki  parishon  odam  tig‘  ushlashga  loyiq 
emas,  balki,  aksincha,  u  tig‘ning  yemi  bo‘lishi  mumkin.  „G‘“  — 
g‘aflatga  berilmaslik  va  umsh  m a’rakasida  hushyor,  chaqqon 
bo'lishni bildiradi.
39

---

U   qilichni  quyidagi  xillarga  ajratadi;  1)  jafo  tig‘i,  uni 
mehnatkash  xalq  yuziga  tortadilar;  2)  safo  tig'iki,  uni  o'limga 
mustahiq  gunohkorlar  boshiga  tortiladi;  3)  vafo  tig‘i,  u  birodarlar 
madadiga yalang'ochlanadigan va ular boshidan  zulmni daf etadigan 
tig‘dir;  4)  g‘azo  tig‘i,  bu  tig larning  aslidir,  zero  shu  tig‘  bilan 
dushmanlar  tor-mor  etiladi;  5)  jazo  tig‘i,  bu  doim  o‘zi  bilan  olib 
yuradigan va  dushman  qasd  qilganda jazosini beradigan tig‘;  6)  baho 
tig‘i,  bu  zeb-ziynat  uchun  saqianadigan  va  hech  qachon 
ishlatilmaydigan tig‘;  7)  havo  tig‘i
Havo  tig‘i  mardlik  sunnati  bilan  emas,  balki  hoy-u  havas 
yuzasidan  bog‘langan  tig‘dir.  Pir  va  ustozdan  ta ’lim-u  duo  olmay 
bunday qilich taqish noravodir.
Ushbu  kabza  egasida,  asosan,  sakkizta  odob  mujassam 
bo‘lmog‘i  lozim:  1)  awalambor  pok  bo‘lish;  2)  nopok  holda  qilich 
dastasiga  qo‘l  tekkizmaslik;  3)  qilichni  g‘Uofidan  sug‘urganda  va 
silkitganda  ehtiyot  bo‘lish,  chunki  qilich  bexosdan  birovning  yuziga 
tegib  ketmasin;  4)  qilichni  aw al  o‘z  bo‘yniga  solsin,  ya'ni  o‘z 
nafsini  chopsin;  5)  qihch  dastasini  o'psin,  bu  shu  dastaga  tekkan 
mardlar  qo‘lini  o‘pishga  ishoratdir;  6)  zarurat  tug'ilmaguncha, 
qilichni  qinidan  chiqarmasin;  7)  ustozlardan  ta'lim   olmay,  qilich 
taqishni  xayoliga  ham  keltirmasin;  8)  qilichni  yalang'och  holda 
qoldirmasin va  agar qini bo‘lmasa,  biror narsaga o‘rab  qo‘ysin.
Qalqon  sipohiylaming  qal’asi  va  jangchilaming  himoyachisidir, 
deydi  Husayn  Koshifiy.  Qalqonning  to'rtta turi ta’riflanadi,  ya’ni:  1) 
xazr  (to‘sish)  qalqoni;  2)  qadr  qalqoni;  3)  sabr  qalqoni;  4)  hilm 
(halimlik)  qalqoni  Xazr  qalqoni  ipakdan  va  ipdan  to‘qilgan 
qalqondir,  uni  o‘q  va  qilich  yarasidan  saqlanish  maqsadida  olib 
yuradilar.  Ammo  qadr  qalqoni  osmon  (kazo  qadar)  shaklida  turgan 
qalqondir.  Sabr  qalqoni  kishini  maqsad  sari  eltuvchi  qalqondir. 
Hilm  qalqoni vositasida  g‘azab  tig'ining  zaxmini  daf etish  mumkin. 
Hiltn  odam  g'azab  olovi  ofatidan  omondadir.  Qalqon  tutishning 
odobi,  asosan,  beshta,  jumladan:  1)  e ’tiqodli  bo'lish;  2)  qalqon 
kabzasini  pok  qo‘l  bilan  ushlash;  3)  qalqonni  qo‘lga  olgach,  uning 
dastasini  o‘pish;  4)  yechib  qo‘yganda,  ta’zim  etib,  toza  joyga 
qo'yish.
Gurzi  — jang  maydonining  mardlari  va  pahlavonlari  qurolidir, 
deydi Voiz  Koshifiy.  Gurzi kabzasida  beshta  adab  bor,  jumladan:  1) 
aw al  shuki,  uni  pok  qo‘l  bilan  ko‘tarish  kerak;  2)  gurzini 
ko‘targanda,  o‘ziga  ishonch  bo‘lsin;  3)  gurzini  avaylab  asrasin, 
qadrlasin;  4)  gurzi  o‘yin  uchun  ishlatilmasin;  5)  gurziga  qo‘l 
urishdan oldin pir va ustozlarai xotirlab duo aytsin.
4 0

---

Koshifiyning  ta’kidlashicha,  kamon  otish  sharif  ilmdandir.  U 
kamon  kabzasining  o‘n  ikkita  odobini  ta’riflaydi,  chunonchi:  1)  pok 
bo‘lish;  2)  yoyni  zolimlaming  jabrini  daftt  etish  niyati  bilan  qo‘lga 
olish;  3)  uzluksiz  takbir  aytib  turish;  4)  toat-ibodatni  kanda 
qilmaslik;  5)  o‘z  piri  va  ustozini  xotirlash;  6)  shast  (kamon  tarixini 
tutish  uchun  ishlatiladigan  halqa)ni  berkitib  yurish;  7)  kamon-ning 
har  ikki  nishonasi  (teshigi)dan  o‘q  ota  bilish;  8)  nishon  shonasi 
(teshigi)  dan  o‘q  ota  bilishi;  9)  nishon  turgan  joyga  yalang‘och 
bormaslik;  10)  agar  o‘qi  xato  ketsa  xafa  bo‘lmaslik;  11)  agar boshqa 
birov  o‘qni  yaqinroq  nishonga  tekkizsa,  unga  hasad  qilmaslik, 
aksincha,  tabriklab  maqtash;  12)  o‘z  ishiga  hayron  bo'lmaslik  va 
mag rurlanmaslik,  chunki  har  qanday  mohir  kishidan  ham  yana 
mohirroq kishilar chiqib  qolishi ehtimoldan xoli emas.
Kamon  kabzasini tutishning  eng  ko‘p  tarqalgan to‘rt  xili mavjud 
bo‘lib,  ular:  1)  aw al  pichoq  kabzasi;  2)  ov  kamoni  kabzasi;  3) 
qarchig‘ay  changali,  uni  „xandon“  ham  deydilar;  4)  mudawar 
(chambarak).  Yoy  tortishning  ikki  xili  bor,  binobarin:  birinchisi 
mo‘ylovsimon  tortish;  ikkinchisi  surmakash  (surma  tortishga 
o ‘xshab)  tortish.
„Kamon“ 
so‘zi 
harflarining 
o‘ziga 
ishorali  bo‘lib, 
ular 
quyidagilami  anglatadi:  „K“  — karamga  ishora,  ya’ni kamon ushlagan 
odam  mard va  sahovatli bo‘lishi kerak.  „M“  — marhamatga  ishoradir, 
ya’ni  o‘z  xodimlari,  tobelariga  rahm-shafqat  ko'rsatmoq.  „ 0 “  — 
e’tiqodga ishoradir,  kamonchi pok  niyatli va sof odam bo‘lishi darkor. 
„N“  —  nasihatga  ishoradir,  ya’ni  hamkasblari,  shogirdlariga  pand-u 
nasihat  berish,  o‘z  hunarini  o‘rgatishdan  qizg‘anmasin.  Bu  to‘rt  sifati 
bo'lmagan odam yoy ko‘tarib yurishga loyiq emasdir.