Bog'liq 1 Jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni nimada J
67 Turkiston ulkasidagi o‘g‘il bolalar gimnaziyasi, ahamiyati nimada Tadqiqotchi A.Muhammadjonovning ma’lumotiga ko’ra o’lkada tashkil etilgan rus-tuzem maktablari 1870-1904 yillarda quyidagi holatda edi
Rus-tuzem maktablarida o’quvchilarga rus muallimi rus tilini hamda arifmetikani va boshqa fanlarni o’rgatar, buning uchun o’qish vaqtining yarmi ajratib qo’yilgan edi. O’qish vaqtining qolgan yarmi «Musulmon domla» ixtiyoriga berib qo’yilgan bo’lib, u eski usul maktablaridagidek bolalarga diniy darslar o’qitish bilan shug’ullanardi.
Rus-tuzem maktablarida faqat o’g’il bolalar o’qitilar edi. Ota-onalar qizlarini bunday maktablarga bermas edilar. 1903 yilda Turkiston pedagogika to’garagi, Toshkentda qizlar uchun rus-tuzem maktabi ochildi. Lekin bu maktabning faoliyati uzoqqa cho’zilmay, ikki yildan keyin yopilib qoldi.
Rus-tuzem maktablarida rus tilini o’qitish dasturi va uslubi rus bo’lmagan o’quvchilar uchun mo’ljallab tuzilar edi. (bu maktablarda ba’zan rus bolalar ham uchrab qolar edi).
1884 yili, sinash uchun ochilgan rus-tuzem maktabida (Turkiston o’qituvchilar seminariyasining rus qismida) tarbiyalanuvchilar uchun o’zbek tili kiritildi. Namangan yaqinida bir qishloqda 6 yil yashagan va o’zbek tilini yaxshi o’rganib olgan V.P.Nalivkin, bu maktabda birinchi bo’lib o’zbek tilini o’qitgan edi. U sinash uchun ochilgan rus-tuzem maktabining birinchi o’qituvchisi edi. Nalivkin V.P. seminariyada 1890 yilgacha dars berdi. Dars chog’ida Nalivkin bo’lajak cho’qituvchilarga faqat o’zbek tilinigina o’rgatib qolmasdan, balki ularda o’lkani o’rganishga ham havas uyg’otgan edi. Seminariyada o’qib chiqqanlar orasida rus-tuzem maktablarida ishlashga tayyor bo’lgan va bu ishni sevib qolganlar anchagina edi.
Turkistonning rus aholisi maktab ta’limi bilan yerli aholiga qaraganda ancha yaxshiroq ta’minlangan edi. Turkiston o’lkasida birinchi bo’lib rus maktabi Toshkentda 1866 yilda, Samarqandda 1870 yilda, oradan 1-2 yil o’tgach, Turkiston o’lkasining boshqa shaharlarida ham paydo bo’ldi.
Bu rus maktablarida mahalliy aholi bolalari juda kam sonni tashkil etardi. 1876 yilda Toshkentda erkaklar progimnaziyasi va qizlar progimnaziyasi ochiladi. 1894 yilda real bilim yurti ochildi. Bu o’quv yurtlarida boshqa shaharlardan kelgan o’quvchilar uchun pansion (yotoqxona) ham bor edi. Bu maktablar davlat byudjetidan ta’minlanar edi.
1879 yilda Toshkentda Turkiston muallimlar seminariyasi ochildi. Bu seminariya maktablari rus boshlang’ich sinflari uchun o’quvchilarga ona tilidan muallimlar tayyorlab berishi lozim edi. XIX asrning 80-yillari o’rtalaridan boshlab seminariya rus-tuzem maktablari uchun ham muallimlar tayyorlashga ham kirishdi. Mahalliy tilni o’rganish majburiy qilib qo’yilganligi Toshkentdagi bu seminariyaning xususiyatlaridan biri bo’ldi. Seminariyada V.P.Nalivkin o’zbek tilida dars bera boshlagan birinchi o’qituvchi bo’ldi. 1887 yilda Nalivkin tuzgan lug’at va grammatika risolasi nashr etildi. Bular tilshunoslik tarixida o’zbek tiliga doir birinchi qo’llanma bo’ldi.
Maktablar uchun ajratilgan mablag’larning kattagina qismi o’rta o’quv yurtlariga sarflanardi. Toshkentdagi kodetlar korpusiga ayniqsa ko’p mablag’ sarf bo’lar edi. Ishlab turgan to’rtta o’quv yurtidan tashqari 1900 yildan boshlab yana beshta o’quv yurti ochildi. Samarqandda va yangi Marg’ilonda qizlar va erkaklar gimnaziyalari ishga tushdi; 1905-1916 yillar ichida o’rta maktablar soni ikki baravardan ziyodroq ko’paydi; uyezd markazlarining deyarli hammasida o’rta maktablar paydo bo’ldi.
Iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan Qo’qon va Toshkent shaharlarida 1905-1907 yillarda yangi tipdagi o’rta maktablar - o’g’il va qiz bolalar birga o’qiydigan kommertsiya bilim yurtlari ochildi.
Turkistonning iqtisodiy rivojlanishi hunar-texnika tipidagi maktablarning ochilishiga olib keldi. CHunonchi, 1896 yildayoq Toshkentda paxta zavodlari va boshqa zavodlarni ta’mirlash uchun kadrlar tayyorlaydigan bilim yurti ochildi; 1897 yilda irrigatsiya nazoratchilari tayyorlaydigan kurs tashkil etildi. 1902 yilda Toshkent yaqinida qishloq xo’jalik gidrotexnika maktabi ochildi: 1904 yilda Samarqandda bog’dorchilik va shu yilning o’zida Toshkentda temir yo’l texnika bilim yurti ochildi. 1908 yilda A.M.Malinovskaya Toshkentda qo’l-hunar ustalari hamda hisobchilar tayyorlaydigan xususiy qizlar hunar maktabini ochdi. SHu tariqa Turkistonda madaniy iqtisodiy rivojlanish ancha yuksa pog’onaga ko’tarildi.
