Taqsimlangan tizimlar va tarmoqlar, ta’rifi va tarkibi

Taqsimlangan tizimlarning arxitekturaviy xususiyatlari 
 
 
Tizimning arxitekturasi deganda, uning komponentlari va ularning bir-birlari 
bila o‘zaro aloqa, ma’lumot almashinuvi uslublarini shakllantirish tushuniladi (1.3 
–
rasm). 
Komponent – bu qo‘yilgan vazifa doirasida almashtirish mumkin bo‘lgan, 
aniq talab etilgan va taqdim etilgan interfeysli modul bloki. 
Taqsimlangan tizim komponentlarining muhim funksiyasi zarur hollarda 
ularni almashtirish imkoniyati bilan bog‘langan. Bunda komponentlar orasida 
oraliq kommunikatsiya, kordinatsiya yoki o‘zaro ishlash mexanizmi sifatida 
tavsiflangan bog‘lovchi tushunchasi kiritiladi. Masalan, bog‘lovchi protseduralarni 
chaqirish, xabarlarni yoki ma’lumotlar oqimini uzatish uchun vosita sifatida 
shakllantirilishi mumkin. 

---

7 
1.3
- 
rasm. 
Taqsimlangan 
arxitekturali 
tizimning 
modeli 
Komponentlar va bog‘lovchilardan foydalangan holda arxitektura stillarida 
klassifikatsiya qilingan turli konfiguratsiyalarni topish mumkin. Hozirgi vaqtgacha 
bir necha stillar identifikatsiya qilingan, ulardan taqsimlangan tizimlar uchun eng 
muhimlari: 
1.
Ko‘p sathli arxitektura; 
2.
Ob’ektga asoslangan arxitektura; 
3.
Ma’lumotlarga qaratilgan arxitektura; 
4.
Hodisalarga asoslangan arxitektura. 
Ko‘p sathli arxitekturaviy stil uchun asosiy g‘oya quyidagicha talqin 
qilinadi: komponentlar ko‘p sathli ko‘rinishda tashkillashtiriladi, bunda 1.4-rasmda 
ko‘rsatilganidek, L
i
sathidagi komponent undan pastda joylashgan komponentni 
chaqirish imkonini beradi, lekin aksincha emas. Bu model telekommunikatsiya 
texnologiyalarida keng qo‘llaniladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, boshqaruv bir 
sathdan boshqa sathga o‘tadi: so‘rovlar ierarxiya bo‘ylab pastga, natijalar esa 
yuqoriga oqadi [6]. 
Protsessorlar 
Xotira 
Periferiya 
qurilmalari 
Periferiya 
qurilmalari 
Xotira 
Protsessorlar 
Periferiya 
qurilmalari 
Xotira 
Protsessorlar 

---

8 
Qatlam N-1 
Qatlam 2 
Qatlam 1 
So’rov 
Javob 
1.4
– rasm. Ko‘p sathli arxitekturaning sxemasi. 
Tizimlarning nisbatan mustaqil arxitekturasi 1.5-rasmda tasvirlangan 
ob’ektlar asosida quriladi. Asosan, har bir ob’ekt komponentga mos keladi va bu 
komponentlar protseduralarni chaqirish mexanizmi orqali bog‘langan. Bu dasturiy 
arxitektura tizimning klien-server struktura sxemasiga mos keladi. Ob’ektga 
asoslangan ko‘p sathli arxitektura bugungi kundayam ko‘plab dasturiy tizimlar 
uchun eng muhim stillarni shakllantiradi. 
Ma’lumotlarga qaratilgan arxitektura jarayonlarni umumiy (passiv yoki 
aktiv) repozitariy orqali aks ettirish mexanizmi atrofida rivojlanmoqda. 
Taqsimlangan tizimlar uchun bu arxitektura ob’ektga asoslangan ko‘p satxli 
arxitektura singari muhim ahamiyat kasb etishini tasdiqlash mumkin. Masalan, 
tarmoq ilovalarining holati taqsimlangan fayl tizimlari asosida ishlab chiqilgan, 
bunda barcha kommunikatsiya fayllar orqali amalga oshiriladi. Shunga o‘xshash, 
tarmoq orqali kirish mumkin bo‘lgan taqsimlangan tizimlar sezilarli darajada 
ma’lumotlarga asoslangan: jarayonlar ma’lumot uzatish tarmog‘i orqali umumiy 
kirish mumkin bo‘lgan Web servislar yordamida aloqa qiladi. 
Hodisaga asoslangan arxitekturada jarayonlar 1.6-rasmda ko‘rsatilganidek, 
tarqatilgan, shuningdek, ma’lumotlarni “tashiydigan” hodisalar orqali aloqa qiladi. 
Qatlam N 

---

9 
1.5
– rasm. Ob’ektlarga asoslangan arxitektura. 
Asosiy g‘oya – jarayonlar hodisalarni publikatsiya qiladi, so‘ng bog‘lovchi 
dasturiy ta’minot (DT) faqatgina shu hodisaga kiritilgan jarayonlardan javob 
olinishini kafolatlaydi. Hodisaga asoslangan tizimlarning asosiy afzalligi 
jarayonlar zaif bog‘langanligi hisoblanadi. Asosan, ular fazoda bo‘linish kabi bir- 
birlari bilan qat’iy aloqada bo‘lmasliklari kerak. 
1.6
- rasm. Hodisalarga asoslangan arxitektura. 
Hodisaga asoslangan arxitektura ma’lumotga qaratilgan arxitektura bilan 
birlashtirilgan bo‘lishi mumkin (1.7-rasm), bu umumiy ma’lumotlar fazosi sifatida 
ma’lum. Umumiy ma’lumotlar fazosining mohiyati shuki, jarayonlar endi vaqt 
bo‘yicha ham ajratilgan: ular kommunikatsiya joyiga ega bo‘lganda aktiv 
bo‘lmasliklari kerak. Bundan tashqari, umumiy ma’lumotlar fazosi umumiy kirish 
mumkin bo‘lgan repozitariya uchun SQL interfeysidan foydalanadi, boshqacha 
Qo’shilgan 
Holatlar shinasi 
E’lon qilish 
komponent 
komponent 
komponent 
Ob’yekt N 
Ob’yekt N-1 
Ob’yekt 2 
Ob’yekt 1 

---

10 
aytganda, ma’lumotlarga aniq ma’lumotnoma axborotlaridan emas, balki ularning 
tavsifidan foydalangan holda murojaat etish mumkin. 
Ixtiyoriy taqsimlangan tizimlarning arxitekturaviy asosi dasturiy va apparat 
komponentlar o‘zaro aloqada va muvofiq faoliyat yurituvchi murakkab kompleksi 
sifatidagi tarmoq hisoblanadi. 
1.7
– rasm. Ma’lumotlarga asoslangan arxitektura. 
Tarmoq elementlari sifatida tugunlar (kompyuter, telefon, faks ...), 
kommunikatsiya qurilmalari, operatsion tizimlar, dasturiy ta’minotlar bo‘lishi 
mumkin. Bunda na taqsimlangan, na tarmoq operatsion tizimlari taqsimlangan 
tizimlarning to‘liq tavsifiga mos kelmaydi. 
Taqsimlangan operatsion tizimlar mustaqil kompyuterlar to‘plamini 
boshqarish uchun mo‘ljallanmagan, tarmoq operatsion tizimlari esa aniq bir 
muvofiq tizimni namoyish etmaydi. Kengaytirish imkoniyatining mavjud bo‘lishi, 
tarmoq operatsion tizimlarining ochiqligi, taqsimlangan operatsion tizimlaridan 
foydalanishda shaffoflik va nisbatan oddiylik kabi afzalliklarni birlashtiradigan 
taqsimlangan tizimlarni ishlab chiqish imkoniyati dasturiy 
ta’minotning 
qo‘shimcha sathi ko‘rinishida ishlab chiqilgan, bu tarmoq operatsion tizimlarida 
apparat platformalari to‘plamining ko‘p jinsliligini foydalanuvchilardan ozmi, 
ko‘pmi berkitish imkonini beradi va taqsimlanish shaffofligini oshiradi. 
Umumiy ruxsat etilgan 
ma’lumotlar 
komponent 
komponent 

---

11 
Har xil nuqtalarda dislokatsiya qilingan turli apparat-dastur platformadagi 
hisoblash tizimlaridan tarkib topgan hisoblash muhiti geterogen hisoblash muhiti 
deyiladi. 
TT lar asosida faoliyatni tashkil etish maqsadida bosqichma-bosqich 
quyidagi masalalar hal qilinadi: 
1)
Tizim qismlari o‘rtasida aloqa va malumot uzatishni tashkil etish. Bu 
ma’noda dastlab aloqani tashkil etish protokollari, hamda tizim uzatuvchisi va 
qabul qiluvchisi faol bo‘lmagan hollarda ma’lumotlar saqlanishini ta’minlash, 
ma’lumotlarni sinxron va asinxron uzatilishini, hamda aralash ma’lumot oqimlarini 
(audio, video, kompyuter ma’lumotlarini) uzluksiz uzatilishini tashkil etish, boshqa 
ob’ektlardagi protseduralarga murojaat qilish usullari aniqlanadi; 
2)
Jarayon va oqimlarning ishlashini tashkil etish. Ushbu yo‘nalish bo‘yicha 
TT asosida yechilishi kerak bo‘lgan masala alohida jarayonlarga (ya’ni, mayda 
masalalarga) bo‘linadi: tizim ostilarining vazifalari aniqlanadi (masalan, mijoz va 
server qismlarida yechiladigan masalalr (jarayonlar) aniqlanadi), jarayonlarni 
TTning tegishli kompyuterlariga «migratsiya» qilish muammosi hal qilinadi; 
3)
Nomlash va malumotlarni izlash. Bu bosqichda TT ning har xil re- 
surslariga nom berish va identifikatsiyalash, nomi va boshqa atributlari bo‘yicha 
resurslarni qidirish, mobil resurslarni, ya’ni ishlatish jarayonida joyini 
o‘zgartiradigan resurslarni nomlash va qidirishga oid masalalar hal qilinadi. Shu 
bilan birga ushbu bosqichga murakkab ishoratlarni tashkil qilish va ularni qo‘llab- 
quvvatlash, tizimdagi ob’ektlarni yashash davri, ishlatilmayotganlarini yo‘qotish 
masalalari yechiladi; 
4)
Sinxronlash. Bu bosqich doirasida TT komponentalarining o‘zaro 
munosabatlarini tashkil etish, ulardagi oqim va jarayonlarning parallel ishlashi 
natijasida umumiy natija olish masalalari ko‘riladi. Ishni tashkil etish vaqti va 
bajarilish jarayonini sinxronlash aloritmlari ishlab chiqiladi (agarda TT miqyosida 
yagona global vaqt va tranzaksiyalar yaratish jarayoni belgilanmagan bo‘lsa); 
5)
Malumotlarning to‘liqligini va qarama-qarshi ma’lumotlar bo‘lmasligini 
qo‘llab-quvvatlash. Bu bosqich ma’lumotlar to‘liqligini ta’minlash usullarini 

---

12 
tashkil etish hamda qanday talablarga asoslanib foydalanuvchilar tomonidan bir 
paytda kiritiladigan o‘zgartirishlarning natijalarini shakllantirish bilan bog‘liq. Shu 
bilan birga klientlar tomonidan qanday o‘zgartirishlarni kiritish mumkinligi 
aniqlanadi. Shu maqsadda qarama-qarshi ma’lumotlar bo‘lmasligini qo‘llab- 
quvvatlash protokollari belgilanadi. 
Ma’lumotlarni hamda kommunikatsiyalarni himoyalash. Bu bosqichga 
umuman TT himoyasini ta’minlashga oid masalalar kiradi, ya’ni: 
-
texnik aspektlar himoyasini ta’minlanishi bilan birga, TT ni talab 
darajasidagi himoyalanganligini ta’minlash bo‘yicha bajariladigan protseduralarni 
aniqlash va bu protseduralarni foydalanuvchilar tomonidan bajarilishini ta’minlash 
borasidagi muammolarning yechimini hal qilish; 
-
tizimni sanksiyalanmagan kirishdan himoyalashni tashkil etish; 
-
aloqa kanallarini ikki tarafdan himoyasini ta’minlash – uzatilayotgan 
axborotga sanksiyalanmagan kirishni va aloqa kanallaridagi axborotlar 
almashtirilishining oldini olish; 
-
foydalanuvchilarni autensifikatsiyalash va avtorning haqiqiyligini 
aniqlaydigan protokollardan foydalanish. 
Taqsimlangan tizimda axborotni qayta ishlash jarayonlari bitta kompyuterda 
emas, balki TT tarkibidagi bir nechta kompyuterlarda parallel bajarilganligi tufayli, 
vaqtning ajratilishi, sinxronlash, dispetcherlash modellari va ma’lumot oqimlari 
orasidagi aloqalar muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Taqsimlangan tizimning arxitekturasi mantiqiy, fizikaviy va dasturiy 
komponentalarining strukturaviy tuzilishi negizida shakllanadi. 
TT ning mantiqiy tarkibi tarmoq xizmatlari kompleksi va ular orasidagi 
aloqani ko‘rsatadi. (1.8 - rasm). 
Ushbu tarkibda axborot hisoblash xizmati (AHX) tarmoq foydalanuvchilari 
muammolarini yechishga mo‘ljallangan. 
Terminal xizmati (TX) tarmoqdagi terminallarning (foydalanuvchi kompyu- 
terlarining) o‘zaro bog‘lanishini ta’minlaydi. Bunga format va kodlarni 

---

13