Tamoyillari punktuatsiya

qo’y 
so’zidan keyin vergul o’qilmasa, “tabib” “qo’yboqar”ga aylanadi; b) 
"
dardim
"dan keyin vergul qo’yilsa, “dardim” “boqma”ga bog’lanadi – 
kesim+to’ldiruvchi (boqma dardimni) munosabati tug’iladi; v) "boqma"dan keyin 
vergul qo’yilsa, "ega+kesim" (dardim bedavolardan biri) tug’iladi. 
Punktuatsiya 
sintaksis 
bilan uzviy aloqador. Punktuatsion qoidalar sintaktik 
qonuniyatlar, me'yorlar asosida talqin qilinadi. Punktuatsiya qoidalarini sintaktik 
qonuniyatlarga bog’lab bayon qilishning o’z ilmiy metodik asoslari va usullari bor. 
Punktuatsiya qoidalarini aniqlashda mazkur tilning barcha sintaktik, uslubiy 
xususiyatlari hisobga olinadi. Tinish belgilari qo’llashni gap qurilishi, uning 

---

4 
grammatik-semantik shakllanishi boshqaradi. Masalan, 
Muhayyo, Surayyo, Ra'no, 
Muqaddas, Ko’zimni yashnatib, kiyibsiz atlas 
(X.Saloh) gapida vergul uch xil 
vazifada: 1) uyushgan undalmalarni biriktirish; 2) ularni gap bilan grammatik 
bog’lanmaganligi uchun gapdan ajratish; 3) oborotdagi qisqa pauzani qoplash 
uchun qo’llanilganki, buni shu gapning konkret sintaktik qurilishi taqozo qilgan. 
Punktuatsiya 
sintaktik fonetika
, 
gap ohangi 
bilan uzviy bog’lan-gan. 
Ohang (intonatsiya) ovozning rang-barang tovlanishi: tinch boshla-nishi, 
ko’tarilishi (kulminatsiyasi), pasayishi, susayishi, tinishi (uzilishi); tempi: tez va 
sekinligi, osoyishtaligi; sifati: cho’ziq, qisqaligi, kuchli va kuchsizligi; davriy va 
davomliligi, takrorlanishi kabilarda ko’rinadi. 
Ohang juda murakkab bo’lib, urg’u, pauzalar, melodika kabilar uning 
komponentlari hisoblanadi. Ohang gap mazmun-mundarijasining ajralmas qismi: 
usiz gap shakllanmaydi, gapning kommunikativ (aloqa-aralashuv) vazifasini ohang 
boshqaradi. Ohangning o’zgarishi gapning mazmun va tuzilish jihatidan o’zgarib 
ketishiga sabab bo’ladi: mazmun farqlaydi, gap qayta shakllanadi. Quyidagi 
gaplarning ohangini qiyos-laylik: 
1. 
Turg’un ukam vrach bo’ldi
. 
2. 
Turg’un, ukam, vrach bo’ldi.
3. 
Turg’un – ukam vrach bo’ldi.
4. 
Turg’un, ukam vrach bo’ldi.
1-gapda Turg’un bilan ukam o’rtasida pauza yo’q: Turg’un – aniq-lovchi, 
ukam – ega; 2-gapda Turg’un bilan ukam sanash ohangi bilan aytiladi: uyushiq 
egalar; 3-gapda "ukam" gapga nisbatan sal tez va pasayuvchi ohang bilan aytiladi: 
ajratilgan bo’lak; 4-gapda Turg’un so’zi murojaat ohangi bilan gapdan ajratilib, 
biroz pauza qilinadi: undalma. 
Siz bor, men bor 
qurilmasi ohangning o’zgarishi tufayli uyushiq bog’lovchisiz 
qo’shma gap (
Siz bor, men bor va boshqalar bor 
kabi); sabab ergash gapli qo’shma 
gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap (
Siz bor – men 
bor 
// 
Siz borligingiz tufayli men bor
) kabi shakllarda shakllanishi mumkin. 
Punktuatsiya bilan ohang qanchalik yaqin bo’lmasin, ular o’ziga xosligi, 
qimmati jihatidan har xil baholanadi: ohang (gap ohangi) – birlamchi, material 
tushuncha; punktogrammalar (tinish belgilari) – hosila; ohangning mahsuli, uni aks 
ettiruvchi shartli simvollardir. Punktogrammalar ohang ohangga qarab qo’yiladi. 
Matn har bir gapning mazmun va grammatik, intonatsion xususiyatlaridan kelib 
chiqib o’qila-di. Punktogrammalarning to’g’ri yoki noto’g’ri qo’yilganligini gap 
mazmuni boshqaradi, 
"Tinish belgilariga rioya qilib o’qish" 
iborasi ham, 
"Deyarli 

---

5 
barcha tinish belgilari "o’qiladi" 
(A.M.Peshkovskiy), deyilgan fikrlar ham tinish 
belgilari to’g’ri qo’yilgan normal matnlarga nisbatan aytilgandir. 
O’zbek tilida ham punktogrammalarni qo’llashning o’z asoslari va shartlari 
mavjud. Tinish belgilarining qo’llanishida: 1) gapning tuzilishi, 2) mazmuni, 3) 
ohangi asos qilib olinadi. Tinish belgilarining o’rni va vazifasini belgilashda mana 
shu uch xil hodisa alohida-alohida emas, balki ularning bir bugunligi nazarda 
tutiladi. Chunki bular o’zaro bog’langan bir hodisaning uch tomoni – uch 
xususiyatidir. Nutqning tuzilishi, mazmuni, ohangi o’zaro zich bog’langan bo’lib, 
har qanday gapda shu uch xususiyat mujassamlashgan bo’ladi. Masalan, 
Opalar, 
singillar! Bu savollar majlisda berilsin! 
(A.Q.) gapi: 1) tuzilishi jihatidan sodda, 2) 
buyruq bilan birga emotsiya, murojaat ifodalangan, unda gap bilan grammatik 
bog’lanmagan so’zlar (opalar, singillar) bor, 3) ko’ta-riluvchi ohangi ohangga ega. 
Punktuatsiya asoslaridan kelib chiqib, tinish belgilari qo’llashning quyidagi 
asoslarini ko’rsatamiz: 
1.