|
Nogironlik bo‘yicha pensiya mehnat qobiliyati doimiy yoki
uzoq muddatda yo‘qotilganda tayinlanadi. Bu pensiyaning miqdori
mehnat qobiliyatining yo‘qotilish darajasiga (nogironlik guruhiga),
nogironlik sabablariga, mehnat staji va ish haqining darajasiga
bog‘liq.
Nogironlik pensiyalari belgilangan tartibda I va II guruh
nogironlari deb topilgan shaxslarga tayinlanadi (2011-yil 1-
yanvardan keyin nogironlikning III guruhi belgilangan shaxslarga,
shu jumladan, takroriy tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilgandan so‘ng
nogironlikning III guruhi belgilangan shaxslarga nogironlik pensiyasi
tayinlanmaydi va to‘lanmaydi, Chernobil halokati oqibatida III guruh
nogironligini olgan shaxslardan tashqari. Istiqbolda mamlakatimizda
III guruh nogironlari uchun ham nogironlik pensiyalarini tayinlash
rejalashtirilmoqda). Sog‘lig‘ini yoki mehnat qobiliyatini yo‘qotganlik
darajasiga qarab, nogironlikning uch guruhi aniqlanadi.
Nogironlik sabablari va guruhlari, shuningdek‚ nogironlik
boshlangan vaqt va nogironlikning qancha muddatga belgilanishi
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan ular
to‘g‘risidagi Nizom asosida ishlovchi tibbiy-mehnat ekspert
komissiyalari (TMEK) tomonidan aniqlanadi.
Mehnatda mayiblanganda yoki kasb kasalligiga uchraganda
beriladigan nogironlik pensiyalari ish stajidan qat’iy nazar,
tayinlanadi.
Umumiy
kasallik
tufayli
beriladigan
nogironlik
pensiyalari nogironlik boshlangan paytga qadar qonunchilikda
belgilangan ish stajiga ega bo‘lgan taqdirda tayinlanadi. 20 yoshga
to‘lgunga qadar umumiy kasallik tufayli ish davrida yoki ishlash
to‘xtatilganidan keyin nogiron bo‘lib qolgan shaxslarga pensiyalar
ish stajidan qat’iy nazar tayinlanadi. Mehnatda mayiblanganda yoki
kasb kasalligiga uchraganda beriladigan nogironlik pensiyasidan
umumiy
kasallik
tufayli
beriladigan
nogironlik
pensiyasiga
o‘tkazilganda zarur staj nogironlik dastlab belgilangan vaqtdagi
yoshga qarab aniqlanadi.
I va II guruh nogironlariga nogironlik pensiyasi uchun —
pensiyani hisoblash uchun qabul qilinadigan o‘rtacha oylik ish
haqining 55 foizi, biroq yoshga doir eng kam pensiyaning 100
533
Turli ijtimoiy ta’minot fondlari va ulardan to‘lanmalarning tahlili
shuni ko‘rsatadiki, ularning ba’zilarining manbai zarur mahsulot
bo‘lsa, boshqalariniki esa qo‘shimcha mahsulotdir. Masalan,
vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo‘qotgandagi nafaqa to‘lanmalari,
homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha nafaqalar, nogironlarni o‘qitish va
ishga
joylashtirish
xarajatlari,
ishsizlarni
qayta
o‘qitish
xarajatlarining manbai bo‘lib zarur mahsulot hisoblanadi. Bu
to‘lanmalarning yo‘nalishi vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo‘qotgan
paytda yoki ishsizlik davrida xodimga zarur bo‘lgan hayotiy
ne’matlarni berish bilan belgilanadi. Bu to‘lanmalar ishchi kuchini
takror ishlab chiqarish xarajatlari bilan bevosita bog‘liqdir.
Pensiya to‘lanmalariga nisbatan vaziyat (holat) boshqacha.
Bu to‘lanmalar mehnatga qobiliyatsizlarga to‘lanmalardir. Mehnat
faoliyati boshlangunga qadar mamlakatning har bir yosh avlodi
ham zaruriy mahsulot (ota-onalarning mehnat haqi to‘lovlari
shaklida) va ham qo‘shimcha mahsulot (ijtimoiy iste’mol
fondlaridan xizmatlar va imtiyozlar shaklida) hisobidan saqlanadi.
Mehnat faoliyati boshlanganidan to pensiyaga chiqqunga qadar
(35-40 yil ichida) bu avlod oshib boruvchi hajmlarda ijtimoiy
mahsulotni (zaruriy va qo‘shimcha) yaratadi. Jamg‘armaga
yo‘naltirilgan qo‘shimcha mahsulotning qismi ancha oshadi.
Buning natijasida milliy boylikning hajmi tez o‘sadi. Demak,
ko‘rinib turibdiki, har bir yangi avlod o‘zining navbatdagi avlodiga
o‘zining oldingi ajdodlaridan olgan milliy boylikka nisbatan
kattaroq hajmdagi milliy boylikni qoldiradi. Ana shu asosda har bir
yangi avlod o‘z mehnati bilan yalpi mahsulotni ishlab chiqarishni
oshiradi.
Bunda
moddiy
boylik
ishlab
chiqarish
sohasi
xodimlarining shaxsiy ehtiyojlarini qondirishga foydalaniladigan
zaruriy
mahsulotning
ham
hajmi
va
ishlab
chiqarishni
rivojlantirishga hamda ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirishga,
shu jumladan, jamiyatning mehnatga qobiliyatsiz a’zolarini
ta’minlashga yo‘naltirilayotgan qo‘shimcha mahsulotning hajmi
ham o‘sadi.
Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda pensiya
to‘lanmalari ko‘p yillar davomida, asosan, mehnatkashlarning ish
haqlaridan ajratmalar yordamida shakllantiriladigan pensiya
jamg‘armalari hisobidan amalga oshiriladi. Shuning uchun ham bu
yerda
pensiya
jamg‘armalari
zaruriy
mahsulotning
rezervlashtirilgan qismidan iborat bo‘lib, uni xodim qarilik yoki
nogironlik bo‘yicha pensiyaga chiqqandan so‘ng, ola boshlaydi.
534
Mamlakatimizda qariganda, kasalligida, mehnat qobiliyatini
to‘liq yoki qisman yo‘qotganda, boquvchisidan mahrum bo‘lganda
moddiy ta’minlash huquqi mamlakat Konstitutsiyasiga muvofiq
ijtimoiy
ta’minotning
turli
shakllari
bilan
kafolatlangan.
Mehnatkashlar o‘zlarining ish haqlaridan 0,1% (2019-yil 1-
yanvaridan boshlab) miqdorida o‘zlarining kelgusi jamg‘ariladigan
pensiyalariga ajratmalarni o‘tkazadilar (2019-yil 1-yanvardan
boshlab 2018-yilda mehnatkashlarning ish haqlaridan ushlab
qolinadigan 8% yagona ijtimoiy sug‘urta fondiga, ya’ni Pensiya
jamg‘armasiga o‘tkaziladigan majburiy ajratma bekor qilindi).
Kelgusi davrning pensionerlari uchun pensiya jamg‘armasi davlat
mablag‘lari hisobidan ham oldindan shakllantirilmaydi. Mehnatga
qobiliyatsizlarni ta’minlash uchun fondlar YaIM va MDni
taqsimlash jarayonida har yili ajratiladi va ulardan foydalaniladi.
Ishlamaydigan pensionerlar zaruriy va qo‘shimcha mahsulotni
yaratmaganligi va ularning mehnat faoliyati davrlarida pensiya
jamg‘armasi ular uchun shakllantirilganligi tufayli har yili
shakllantirilishi lozim bo‘lgan pensiya jamg‘armalarining manbai
ishlayotgan avlodning qo‘shimcha mehnati evaziga yaratilgan
YaIM va MD qismi, ya’ni qo‘shimcha mahsulot hisoblanadi.
Ijtimoiy ta’minotning o‘ziga xos bo‘lgan muhim xususiyati uni
vujudga keltirishning
(yaratishning,
qurishning,
tuzishning)
prinsiplaridir. Ular quyidagilardan iborat:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
