Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 

22-BOB.  IJTIMOIY TA’MINOT 

   

22.1.  Ijtimoiy ta’minotning iqtisodiy asoslari va 

prinsiplari 

 

Mamlakatning  Konstitutsiyasi,  odatda,  yosh  bo‘yicha,  kasal, 

nogiron  yoki  boquvchisini  yo‘qotganda,  bolalarni  tarbiyalash 

uchun  va  qonunda  ko‘zda  tutilgan  boshqa  holatlarda  har  bir 

kishining  ijtimoiy  ta’minotini  kafolatlaydi.  Iqtisodiy  kategoriya 

sifatida  ijtimoiy  ta’minotga  quyidagicha  ta’rif  berish  mumkin: 

jarayonida  fuqarolarni  moddiy  ta’minlash  va  ularga  xizmat 

ko‘rsatish  uchun  milliy  daromadning  bir  qismi  hisobidan  pul 

mablag‘larining  ijtimoiy  fondlarini  shakllantiradigan  va  ulardan 

foydalanadigan taqsimlash munosabatlari tizimiga ijtimoiy ta’minot 

deyiladi. Mana shunday keng ma’noda, ijtimoiy ta’minot fondlarini 

shakllantirish  manbalari  va  ta’minotni  tashkil  etishga  bog‘liq 

bo‘lmagan  holda  jamiyat  barcha  a’zolarining  tegishli  tarzda 

ta’minlanishini o‘z ichiga qamrab oladi. 

Pulli  pensiya  va  nafaqa  to‘lovlari  ijtimoiy  ta’minot  bo‘yicha 

xarajatlarning asosiy ko‘rinishlari hisoblanadi. 

Pensiya  –  bu  qarilik,  nogironlik,  xizmat  qilgan  yillari  va 

boquvchisining  yo‘qotilganligi  munosabati  bilan  (bog‘liq  ravishda) 

fuqarolarni  moddiy  jihatdan  ta’minlash  uchun  ma’lum  pul 

summalarining  davrma-davr  to‘lanmalaridan  iborat.  Pensiyaning 

quyidagi ko‘rinishlari mavjud: 

•  Yoshga  doir  (qarilik)  pensiya(si) (ba’zi  xorijiy  davlatlarda 

qarilik  pensiyasi  deyiladi,  bizning  qonunchiligimizda  yoshga  doir 

pensiya deyilgan); 

•  nogironlik pensiyasi; 

• 

 

xizmat  qilgan  yillari  uchun  pensiya  (qonunchiligimizda  uch 

xil  pensiya  tizimi  qayd  etilgan,  bu  holat  pensiyaga  ustamalar 

sifatida yoki muddatidan oldin pensiyaga chiqish bo‘yicha imtiyozli 

pensiyaga  chiqish  ro‘yxatlari  bo‘yicha  keltirilgan  kasb  egalarini 

pensiyasi sifatida qayd etiladi, xorijda bunday nomdagi pensiyalar 

mavjud, bizda bu pensiyalarimizning tarkibida yuritiladi); 

•  boquvchisini yo‘qotganligi uchun pensiya. 

•  Fuqarolarning  ayrim  toifalari  uchun  ijtimoiy  pensiyalar  deb 

ataladigan  pensiyalar  ham  to‘lanadi  (bizda  bu  ko‘proq  ijtimoiy 

---

530 

nafaqalar  deb  yuritilmoqda,  ammo  ayrim  xorijiy  mamlakatlarda 

bundan nomlanadigan pensiyalar mavjud). 

Yuqoridagilarni hisobga olib, ularni quyidagicha ham ifodalash 

ham mumkin:  

•  Yoshga doir (qarilik) pensiya(si); 

•  nogironlik pensiyasi; 

•  boquvchisini yo‘qotganligi uchun pensiya. 

Ba’zi mamlakatlarda pensiyalarning xizmat qilgan yillari uchun 

pensiyalar va ijtimoiy pensiyalar ko‘rinishlari ham mavjud. Bizning 

mamlakatimizda 

xizmat 

qilgan 

yillar 

uchun 

pensiyalar 

qonunchiligimizda  qayd  etilgan  pensiyalarning  tarkibiy  qismi 

hisoblanadi,  ijtimoiy  pensiyalar  tayinlanadigan  ijtimoiy  nafaqalar 

ko‘rinishiga  ega  va  ushbu  nafaqalar  bugungi  kunda  davlat 

byudjeti hisobidan moliyalashtirilishi belgilangan. 

Nafaqalarning quyidagi asosiy ko‘rinishlari bo‘lishi mumkin: 

•  vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo‘qotganligi uchun; 

•  homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha; 

•  farzand tug‘ilganda; 

•  bola parvarishi bo‘yicha; 

•  muddatli harbiy xizmatchilarning bolalariga; 

•  ishsizlik bo‘yicha; 

•  ta’ziya holatlari bo‘yicha. 

Yuqoridagilar  bilan  bir  qatorda  ta’minotning  boshqa  quyidagi 

shakllari ham amal qiladi: 

•  kasbiy-texnikaviy o‘qitish; 

•  ishsizlarni qayta o‘qitish; 

•  nogironlarni qayta o‘qitish va ishga joylash; 

• qariyalar  va  nogironlar  uchun  internat-uylarida  mehnatga 

qobiliyatsizlarni tekinga saqlash; 

•  nogironlarni  protezlash  va  ularni  moto-velokolyaskalar  va 

atomobillar bilan ta’minlash; 

•  uyga yordamning ko‘p ko‘rinishlarini tashkil qilish va boshqalar. 

Ijtimoiy  ta’minot  mehnat  qilish  qobiliyatini  qisman  yoki  to‘liq 

yo‘qotgan  shaxs  xususida  davlat  va  jamiyat  g‘amxo‘rligi,  inson-

parvarlikning  namoyon  bo‘lish  shaklidir.  Mehnat  faoliyatining 

to‘xtatilishi 

munosabati 

bilan 

insonning 

moddiy 

ahvoli 

yomonlashganda,  o‘z  mehnat  qobiliyati  yo‘qotilganligi  inson 

ongiga  kuchli  salbiy  ta’sir  ko‘rsatayotgan  bir  paytda  ijtimoiy 

543 

nogironlik pensiyasi tayinlanishi uchun zarur ish stajiga ega bo‘lgan 

bo‘lsa, umumiy kasallik yoki ish bilan bog‘liq bo‘lmagan mayiblanish 

oqibatida 

vafot 

etgan 

boquvchisini 

yo‘qotganlik 

pensiyasi 

tayinlanadi. 

Boshqa 

mamlakatlardan 

ko‘chib 

kelgan 

O‘zbekiston 

Respublikasi 

fuqarolarining 

oilalariga, 

basharti, 

boquvchi 

O‘zbekiston Respublikasida ishlamagan bo‘lsa, pensiyalar quyidagi 

hollarda tayinlanadi: 

•  boshqa  mamlakatlarda  boquvchisini  yo‘qotganlik  pensiyasini 

olgan oilalarga – boquvchisining ish stajidan qat’iy nazar; 

•  pensiya  olmagan  oilalarga  –  basharti,  boquvchi  ishlash 

to‘xtatilgan  kunga  qadar  tegishli  stajga  ega  bo‘lgan  bo‘lsa, 

mehnatda  mayiblanganlik  yoki  kasb  kasalligiga  chalinganlik 

oqibatida vafot etgan taqdirda esa – boquvchining ish stajidan qat’iy 

nazar. 

Umumiy  kasallik  oqibatida  vafot  etgan  hamda  nogironlik 

pensiyasini  tayinlash  uchun  etarlicha  ish  stajiga  ega  bo‘lmagan 

boquvchisini  yo‘qotgan  oila  a’zolariga  pensiya  boquvchining  bor 

stajiga mutanosib ravishdagi miqdorda tayinlanadi. 

Er  (xotin)ning  vafot  etganligi  sababli  tayinlangan  pensiya 

pensioner  yangi  nikohdan  o‘tganida  ham  saqlanib  qoladi.  Oilaning 

pensiya olish huquqiga ega bo‘lgan barcha a’zolariga bitta umumiy 

pensiya  tayinlanadi.  Oila  a’zosining  talabi  bilan  uning  pensiyadagi 

ulushi  ajratilib,  alohida  to‘lanadi.  Pensiyadan  ulush  ajratib  berish 

pensiyani  bo‘lish  to‘g‘risida  ariza  tushgan  oydan  keyingi  oyning 

birinchi kunidan boshlab amalga oshiriladi. 

Boquvchisini  yo‘qotganlik  pensiyasi  uchun  oilaning  har  bir 

mehnatga  layoqatsiz  a’zosiga  —  pensiyani  hisoblash  uchun  qabul 

qilinadigan  o‘rtacha  oylik  ish  haqining  30  foizi  miqdorida,  biroq 

yoshga  doir  eng  kam  pensiyaning  50  foizidan  kam  bo‘lmagan 

miqdorida,  har  ikkala  ota-onasini  yo‘qotgan  bolalarga  (chin 

etimlarga)  boquvchisini  yo‘qotganlik  pensiyasi  uchun  yoki  vafot 

etgan  yolg‘iz  onaning  bolalariga  har  bir  bola  uchun  —  pensiyani 

hisoblash  uchun  qabul  qilinadigan  o‘rtacha  oylik  ish  haqining  30 

foizi,  biroq  yoshga  doir  eng  kam  pensiyaning  100  foizidan  kam 

bo‘lmagan miqdorda pensiyaning tayanch miqdori belgilanadi. 

Pensiya  miqdorini  hisoblash  tartibi  yoshga  doir  pensiyalarni 

hisoblash tartibi bilan bir hil.  

---

542 

•  bolalar,  aka-ukalar,  opa-singillar  va  nabiralar  16  yoshga 

to‘lmagan  bo‘lsa  yoki  16  yoshdan  katta  bo‘lsa  ham  16  yoshga 

to‘lmasdan  nogiron  bo‘lib  qolgan  bo‘lsalar. Bunda  aka-ukalar, opa-

singillar va nabiralarning mehnatga qobiliyatli ota-onasi bo‘lmasa; 

•  ota,  ona,  o‘gay  ota,  o‘gay  ona,  xotin,  er,  basharti,  ular 

umumbelgilangan pensiya yoshiga to‘lgan yoki nogiron bo‘lsalar; 

•  yoshidan va mehnat qobiliyatidan qat’iy nazar, ota va onadan 

biri yoki er (xotin) yoxud buva, buvi, aka-uka yoki opa-singil, agar u 

vafot  etgan  boquvchining  bolalari,  aka-ukalari,  opa-singillari  yoki 

nabiralarini,  ishlovchilarga  bolaga  qarash  uchun  ish  haqi 

saqlanmagan  ta’tilda  bo‘lish  huquqini  beradigan  yoshga  to‘lgunga 

qadar boqish bilan mashg‘ul bo‘lsa va ishlamasa; 

•  buva  va  buvi  —  agar  qonunga  muvofiq  ularni  boqishi  shart 

bo‘lgan kishilar bo‘lmasa. 

O‘quvchilar  18  yoshga  to‘lgunga  qadar  boquvchisini 

yo‘qotganlik  pensiyasi  olish  huquqiga  egadirlar.  Boquvchisini 

yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘lgan voyaga etmagan 

farzandlar,  ular  farzandlikka  olinganlarida  ham  bu  huquqni  saqlab 

qoladilar. O‘gay o‘g‘il va o‘gay qiz, agar ular ota-onalaridan aliment 

olmagan bo‘lsalar, haqiqiy farzandlar singari pensiya olish huquqiga 

egadirlar.  O‘gay  ota  va  o‘gay  ona,  agar  vafot  etgan  o‘gay  o‘g‘ilni 

(qizni) 18 yoshga  to‘lgunga  qadar  kamida  5  yil  tarbiyalagan  yoki 

boqqan bo‘lsalar, haqiqiy ota va ona singari pensiya olish huquqiga 

ega  bo‘ladilar.  Bedarak  yo‘qolganlarning  oilalariga  ham,  agar 

boquvchining 

bedarak 

yo‘qolganligi 

belgilangan 

tartibda 

tasdiqlangan  bo‘lsa,  vafot  etganlar  oilalariga  taalluqli  hamma 

qoidalari tegishli ravishda ushbu oilalarga ham joriy qilinadi. 

Ko‘rsatib  o‘tilgan  oila  a’zolari,  agar  ular  marhumning  to‘liq 

boquvida  bo‘lgan  yoki  undan  yordam  olib  turgan  bo‘lsalar,  bu 

yordam  ular  uchun  doimiy  va  asosiy  kun  kechirish  mablag‘ining 

manbai  hisoblangan  bo‘lsa,  marhumning  qaramog‘ida  turgan  deb 

hisoblanadilar.  Marhumning  biron  turdagi  pensiya  olayotgan  oila 

a’zolari, agar marhumning yordami ular uchun doimiy va asosiy kun 

kechirish  mablag‘ining  manbai  hisoblangan  bo‘lsa  —  boquvchisini 

yo‘qotganlik pensiyasiga o‘tish huquqiga egadirlar. 

Mehnatda  mayiblanganlik  yoki  kasb  kasalligiga  chalinganlik 

oqibatida  vafot  etgan  boquvchining  oilasiga,  shuningdek  marhum 

pensionerning  oilasiga  pensiya  boquvchining  ish  stajidan  qat’iy 

nazar  tayinlanadi.  Boquvchi  vafot  etgan  kunga  qadar  unga 

531 

ta’minot  davlat  va  jamiyat  tomonidan  uning  unutilmaganligini  va 

o‘z holiga tashlab qo‘yilmaganligini ko‘rsatadi. 

“Ijtimoiy 

ta’minot” 

kategoriyasining 

mazmuniga 

oid 

iqtisodchilar  o‘rtasida  yagona  fikr  mavjud  emas.  Mualliflarning 

ba’zi  birlari  “ijtimoiy  ta’minot”  tushunchasini  keng  ma’noda  talqin 

qilib,  uning  tarkibiga  ona  va  bolani,  fuqarolarni  qarilik  chog‘ida  va 

mehnat  qobiliyatini  yo‘qotganda  tekin  ta’minlanishi,  davolash  va 

tibbiy  xizmatlarning  tekinligi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ijtimoiy-iqtisodiy 

tadbirlar  majmuining  barchasini  kiritadilar.  Boshqa  bir  toifadagi 

mualliflar “ijtimoiy ta’minot” va “ijtimoiy sug‘urta”ni yagona tartibdagi 

iqtisodiy  kategoriyalar  sifatida  ko‘rib  chiqadilar.  Uchinchi  guruh 

mualliflari  “ijtimoiy  ta’minot”  tushunchasini  tor  ma’noda  tasavvur 

qilib,  ijtimoiy  sug‘urta  bilan  qamrab  olinmaydigan  ta’minotning 

turlarinigina  uning tarkibidan iborat deb hisoblaydilar. Va nihoyat, 

to‘rtinchi guruhga kiruvchi mualliflar ham mavjudki, ularning fikricha, 

mehnatga  qobiliyatsizlikni  ta’minlashning  turli  shakllari  va 

ko‘rinishlari, shu jumladan, ijtimoiy sug‘urtani ham qamrab oluvchi 

yagona “ijtimoiy ta’minot” tushunchasi mavjud. 

O‘zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasi  fuqarolarning 

mehnat  qilish,  dam  olish,  sog‘ligini  muhofaza  qilish  huquqlariga, 

qariganda,  kasal  bo‘lganda,  mehnat  qobiliyatini  vaqtinchalik  yoki 

to‘liq  yo‘qotganda  va  boquvchisidan  mahrum  bo‘lganda  ijtimoiy 

ta’minot,  uy-joyga  egalik  qilish,ma’lumot  olish,  madaniyat 

yutuqlaridan  foydalarish  huquqlariga,  davlat  va  jamoatchilik 

ishlarini  boshqarish  huquqiga  ega  ekanligini  kafolatlaydi.  Shu 

munosabat  bilan  va  “ijtimoiy  ta’minot”  tushunchasini  keng  talqin 

qilish  pozitsiyasidan  nafaqat  tekin  tibbiy  xizmat  ko‘rsatish  va 

davolash,  balki  Konstitutsiyada  ko‘zda  tutilgan  tekin  bilim  olish, 

madaniyat  yutuqlaridan  foydalanish  va  boshqa  ijtimoiy-iqtisodiy 

tadbirlardan  bahramand  bo‘lish  kabilarni  ham  uning  tarkibiga 

kiritish maqsadga muvofiq bo‘lur edi. Chunki bu huquqlarning har 

biri  fuqarolarning  turli  ehtiyojlarini  qondirishni  nazarda  tutib,  Konsti-

tutsiyada  ko‘zda  tutilgan  tegishli  tadbirlar  va  mablag‘lar  bilan 

ta’minlanadi. Masalan, qarilik chog‘ida, kasallik paytida va mehnat 

qobiliyatini 

to‘liq 

yoki 

qisman 

yo‘qotganda, 

shuningdek‚ 

boquvchisidan  mahrum  bo‘lgandagi  moddiy  jihatdan  ta’minlanish 

huquqi  ijtimoiy  ta’minotning  turli  shakllari  orqali  amalga  oshiriladi. 

Sog‘liqni  muhofaza  qilish  huquqini  ta’minlash,  ya’ni  tekin  tibbiy 

xizmat  ko‘rsatish  va  davolanish  bo‘yicha  maxsus  shakllar  ko‘zda 

---

532 

tutilgan.  Boshqacha  qilib  aytganda,  fuqarolarning  turli  ehtiyojlari 

ularni  qondirishning  o‘ziga  xos  bo‘lgan  o‘z  shakllariga  egadir. 

Shularga  muvofiq  ravishda  pul  mablag‘lari  fondlari  ham 

shakllantiriladi.  Bulardan  ko‘rinib  turibdiki, “ijtimoiy  ta’minot” 

tushunchasini  bundan  ham  kengroq  tarzda  talqin  qilish  o‘zining 

yyetarli darajadagi asosiga ega emas. 

Bir  vaqtning  o‘zida, “ijtimoiy  ta’minot”  va  “ijtimoiy  sug‘urta”ni 

parallel  ravishda  amal  qiluvchi,  mustaqil  bir  tartibli  iqtisodiy 

kategoriyalar  sifatida  talqin  qiladigan,  ijtimoiy  ta’minotga  davlat 

byudjetining  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  o‘tkazma  (transfert)lari  hisobidan 

amalga  oshiriladigan,  ijtimoiy  sug‘urtaga  esa  faqat  ijtimoiy 

sug‘urta fondi mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladigan tadbirlar 

kiradi,  deb  hisoblaydigan  qarashlarni  asoslangan  deyish  mumkin 

emas. 

Ijtimoiy  ta’minotga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  o‘tkazma  (transfert)lar 

hisobidan Davlat byudjetidan, Pensiya jamg‘armasidan va ijtimoiy 

sug‘urta  fondidan  qilinadigan  xarajatlarning  yo‘nalishlarida 

prinsipial  xarakterdagi  farqlar  yo‘q.  Bir  vaqtning  o‘zida  ham 

to‘g‘ridan-to‘g‘ri  byudjet  ajratmalari,  ham  Pensiya  jamg‘armasi  va 

Ijtimoiy  sug‘urta  jamg‘armalari  hisobidan  qarilik  (yoshga  doir), 

nogironlik,  ishlagan  yillari  uchun,  boquvchisini  yo‘qotgandagi 

pensiyalar,  farzand  tug‘ilganda,  homiladorlik  va  tug‘ish  nafaqalari 

to‘lanishi mumkin. Bu  yerda farqlar faqat ta’minlanayotganlarning 

kontingentiga nisbatan bo‘ladi, xolos. Pensiya va Ijtimoiy sug‘urta 

jamg‘armalari  mablag‘laridan  ishchi  va  xizmatchilar,  ilmiy 

xodimlar,  bevosita  byudjetdan  esa  Ichki  ishlar  vazirligi,  Milliy 

xavfsizlik  xizmati,  Bojxona  organlari  va  boshqa  bir  necha  toifadagi 

boshliqlar tarkibidagi harbiy xizmatchilar ta’minlanadi. 

Shuning  uchun  ham  ijtimoiy  sug‘urtani  ijtimoiy  ta’minotga 

bog‘liq  bo‘lmagan  holda  parallel  ravishda  mavjud  bo‘lgan, 

mustaqil kategoriya deb hisoblashga asos mavjud emas. Aksincha, 

ijtimoiy  sug‘urta  yaxlit  butunning  bir  qismi  sifatida  ijtimoiy 

ta’minotga tegishli bo‘lib, uning shakllaridan biri hisoblanadi. 

Ijtimoiy ta’minotning iqtisodiy manbalari xususida gapirilganda 

ayrim  iqtisodchilar  ijtimoiy  iste’mol  fondlarini  (pensiya  to‘lovlarini 

birga  qo‘shgan  holda)  shakllantirishning  manbaini  qo‘shimcha 

mahsulot,  boshqalari  esa  ijtimoiy  iste’mol  fondlarini  zaruriy 

mahsulot bilan bog‘laydi. 

541 

foizidan kam bo‘lmagan miqdorda pensiyalarning bazaviy miqdorlari 

belgilanadi.  Pensiyani  hisoblash  tartibi  fuqarolarning  yoshiga  doir 

pensiyasini  hisoblash  kabi  amalga  oshiriladi.  Pensiya  tayinlash 

uchun talab qilinadigandan ortiq ish stajining har bir to‘liq yili uchun 

nogironlik  pensiyalarning  bazaviy  miqdorlari  I  va  II  guruhlar 

nogironlariga  nogironlik  pensiyalari  —  pensiyani  hisoblash  uchun 

qabul  qilinadigan  o‘rtacha  oylik  ish  haqining  1  foiziga  oshiriladi. 

Mehnatda mayiblanish yoki kasb kasalligiga chalinish oqibatida I va 

II  guruhlar  nogironlariga  nogironlik  pensiyasining  bazaviy  miqdori 

nogironlik  bo‘yicha  pensiya  tayinlangan  kunda  qonunchilikda 

nazarda tutilgan ish staji mavjud bo‘lganda oshiriladi. 

Pensiya  tayinlash  uchun  etarlicha  ish  stajiga  ega  bo‘lmagan 

umumiy  kasallik  oqibatidagi  I  va  II  guruh  nogironlariga  nogironlik 

pensiyasi  bor  stajga  mutanosib  miqdorda  tayinlanadi  va  uning 

miqdori  I  guruh  nogironlariga  nogironlik  pensiyalari  uchun  — 

yoshga  doir  eng  kam  pensiyaning  100  foizidan  hamda  II  guruh 

nogironlariga  nogironlik pensiyalari uchun —  yoshga doir eng kam 

pensiyaning 50 foizidan kam bo‘lmasligi lozim. 

Nogironlik  pensiyasi  nogironlik  belgilangan  (aniqlangan)  davr 

mobaynida o‘rnatiladi.