Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

O‘zbekiston  Respublikasi  Hisob  palatasining  davlat 

byudjeti sohasidagi vakolatlari quyidagilardan iborat:

87

 

• Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlari, 

shuningdek‚  soliq  va  davlat  byudjeti  siyosatining  asosiy 

                                                 

87

 “O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi” 26 modda: T.: “Adolat”, 2014 y. -  9-b. 

433 

•  tuman  tibbiyot  birlashmalari,  tuman  markaziy  poliklinikalari 

va 

koykasiz 

dispanserlar, 

tumanlar 

(shaharlar) 

tibbiyot 

birlashmalari  tasarrufidagi  davolash-profilaktika  muassasalari, 

oilaviy  poliklinikalar,  qishloq  vrachlik  punktlarini  saqlab  turish 

xarajatlari;  

•  qabul  qilingan  davlat  dasturlariga  muvofiq  fuqarolarning 

sog‘lig‘ini saqlash tadbirlarini amalga oshirish xarajatlari;  

•  tumanlar  (shaharlar)  madaniyat  bo‘limlari  tasarrufidagi 

madaniyat  muassasalarini,  tumanlar  (shaharlar)  jismoniy  tarbiya 

va  sport  bo‘limlari  tasarrufidagi  jismoniy  tarbiya  va  sport 

muassasalarini  saqlab  turish,  shuningdek  madaniyatni,  jismoniy 

tarbiya  va  sportni,  bolalar  musiqa  va  san’at  maktablarini 

rivojlantirishga doir maqsadli tadbirlar xarajatlari; 

•  uyda  ijtimoiy  yordam  ko‘rsatish,  Chernobil  AES  halokati 

oqibatlarini  tugatishda  ishtirok  etgan  shaxslarni  va  radiatsiya-

yadro  obyektlarida  harbiy  xizmatni  o‘tagan  pensiya  yoshidagi 

shaxslarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari;  

2) iqtisodiyot xarajatlari, shu jumladan:  

•  tumanlar  va  shaharlar  davlat  veterinariya  bo‘limlari,  labo-

ratoriyalarni saqlab turish;  

•  shaharlar  va  boshqa  aholi  punktlaridagi  ko‘chalarni,  shu-

ningdek‚ xo‘jaliklararo qishloq avtomobil yo‘llarini ta’mirlash;  

•  uy-joy-kommunal  xo‘jaligi  obyektlarida  ta’mirlash  ishlarini 

olib borish;  

• aholi punktlarini obodonlashtirish xarajatlari;  

3)  tuman  va  shahar  hokimliklarini  hamda  ularning 

bo‘limlarini saqlab turish xarajatlari;  

4)  fuqarolarning  o‘zini  o‘zi  boshqarish  organlarini  saqlab 

turish xarajatlari;  

5) 

tumanlar 

va 

shaharlar 

byudjetlarining 

zaxira 

jamg‘armalarini shakllantirish xarajatlari;  

6)  boshqa  xarajatlar,  shu  jumladan  qonun  hujjatlarida 

tumanlar  va  shaharlar  byudjetlaridan  moliyalashtirilishi  nazarda 

tutilgan ayrim tashkilotlar va tadbirlarning xarajatlari.  

Mablag‘larni byudjetdan taqdim etishning (byudjetdan mablag‘ 

ajratishning)  usullari  byudjetdan  moliyalashtirishning  muhim 

elementi  bo‘lib  hisoblanadi.  Ularning  yordamida  moliya  organlari 

byudjetda  ko‘zda  tutilgan  tadbirlarni  pul  mablag‘lari  bilan 

ta’minlaydi, pul mablag‘laridan foydalanishda yuqoriroq natijalarga 

---

434 

erishish  uchun  mablag‘larni  qayta  o‘zgartirib,  taqdim  etishni 

amalga  oshiradi,  moliyaviy  resurslarni  taqsimlashda  tarkib 

topayotgan nisbatlarni tartibga soladi. 

Davlat  tomonidan  moddiy  ishlab  chiqarish  sohasi  va  uy-joy, 

kommunal  xo‘jaligiga  qilinadigan  xarajatlar  mamlakat  iqtisodiyotini 

moliyalashtirish  xarajatlariga  kiradi.  Bunda  davlat  byudjeti 

mablag‘lari  vazirliklar,  idoralar  va  korxonalarga  ishlab  chiqarishni 

kengaytirish  bo‘yicha  xarajatlarga  (kapital  qo‘yilmalarga),  oddiy 

takror  ishlab  chiqarishni  ta’minlashga  (subsidiyalar,  dotatsiyalar  va 

transfertlar), operatsion xarajatlarga va boshqa xarajatlarga beriladi. 

Mamlakat  iqtisodiyotini  moliyalashtirish  xarajatlari  vazirliklar, 

idoralar va korxonalar bo‘yicha rejalashtiriladi hamda bir vaqtning 

o‘zida  ma’lum  maqsadlarga  mo‘ljallangan  bo‘ladi.  Bunda  davlat 

byudjeti  mablag‘larining  asosiy  qismi  iqtisodiyotning  ustuvor 

tarmoqlariga,  ya’ni  sanoat,  energetika,  qishloq  xo‘jaligi  va 

transportga yo‘naltiriladi. 

Davlat  byudjeti  mablag‘laridan  maqsadli  foydalanish  nuqtayi 

nazaridan  kapital  qo‘yilmalarni  moliyalashtirish  iqtisodiyotni 

rivojlantirishda  muhim  ahamiyatga  egadir.  Ishlab  chiqarish  va 

noishlab  chiqarish  maqsadlariga  mo‘ljallangan  asosiy  fondlarning 

yangilarini  yaratish  va  harakatdagilarini  kengaytirish  uchun  pul 

mablag‘larini  taqdim  etishga  kapital  qo‘yilmalarni  moliyalashtirish 

deyiladi.  Davlat  byudjeti  resurslari  cheklanganligi  uchun  ular 

investitsiyalarning 

cheklangan 

doirasiga, 

ya’ni 

maqsadli 

dasturlarga  kiritilgan  yoki  hokimiyatning  ijroiya  organlari  qarori 

bo‘yicha amalga oshirilayotgan investitsiyalarga beriladi. 

Iqtisodiyot  xarajatlarini  moliyalashtirishning  muhim  yo‘nalishi 

yuridik shaxslarga turli subsidiyalar, dotatsiyalar va subventsiyalar 

berishdir.  Bu  ko‘rinishdagi  davlat  byudjeti  mablag‘lari  davlat, 

mahalliy  o‘z-o‘zini  boshqarish  organlari  va  xususiy  korxonalarning 

turli  joriy  xarajatlari  va  zararlarini  qoplash  uchun  ajratiladi.  Ana 

shunday  xarajatlarning  asosiy  qismi  yoqilg‘i-energetika  sanoati, 

agrosanoat  kompleksi,  uy-joy  kommunal  xo‘jaligi,  shahar 

transporti va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga yo‘naltiriladi. 

Davlat 

byudjetining 

ijtimoiy 

ehtiyojlarga 

mo‘ljallangan 

xarajatlari  davlat  tomonidan  ijtimoiy  funksiyaning  bajarilishi  bilan 

bog‘liq. Bu xarajatlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 

•  maorif; 

•  madaniyat, san’at va kinematografiya; 

447 

iboratki, unga muvofiq ravishda vakolatli organlar va davlat byudjeti 

mablag‘larini  oluvchilar  byudjetlarni  tuzish  va  ularning  ijrosini 

ta’minlashda,  avvalo,  ko‘zda  tutilgan  maqsadlarga  erishishda 

mablag‘larning  kamroq  hajmidan  yoki  ma’lum  bir  hajmdagi 

mablag‘lardan 

foydalangan 

holda 

yuqori 

natijaga 

erishish 

zarurligidan kelib chiqishi kerak.  

Kassaning 

yagonaligi 

prinsipi 

davlat 

byudjeti 

tizimi 

byudjetlarining  barcha  daromadlari  Yagona  g‘azna  hisobva-

rag‘iga 

kiritilishi 

va 

ularning 

xarajatlarini 

to‘lash 

ushbu 

hisobvaraqdan amalga oshirilishini anglatadi. 

Davlat  byudjeti  jarayoni  ishtirokchilarining  javobgarligi  prinsipi 

davlat  byudjeti  jarayonining  har  bir  ishtirokchisi  davlat  byudjeti 

jarayonining  har  bir  bosqichida  o‘z  harakatlari  uchun  javobgar 

bo‘lishidan iboratdir. 

Davlat  byudjeti  tizimidagi  ochiqlik  prinsipi  ochiq  matbuotda 

tasdiqlangan  davlat  byudjeti  va  uning  ijrosi  to‘g‘risidagi 

hisobotlarni,  albatta,  e’lon  qilinishini,  davlat  byudjeti  ijrosi 

jarayonida  ma’lumotlarning  to‘liq  va  to‘g‘ri  berilishini,  davlat 

hokimiyati qonunchilik organlari va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish 

organlarining 

qarorlariga 

oid 

boshqa 

ma’lumotlarni 

olish 

imkoniyatining  yaratilganligini,  davlat  byudjeti  loyihasi  bo‘yicha 

qarorlarni  ko‘rib  chiqish  va  qabul  qilish  tartiblarining  (jumladan, 

davlat 

hokimiyati 

qonunchilik 

organi 

ichida 

yoki 

davlat 

hokimiyatining qonunchilik va ijroiya organlari o‘rtasidagi qarama-

qarshiliklarni  ifodalovchi  masalalar  bo‘yicha  ham)  jamiyat  va 

ommaviy  axborot  vositalari  uchun  albatta,  ochiq  bo‘lishini  ko‘zda 

tutadi.  Bundan  tashqari,  Davlat  byudjeti  va  davlat  maqsadli 

jamg‘armalari  byudjetlari  ijrosi  to‘g‘risidagi  axborot  Moliya  vazir-

ligining  rasmiy  veb-saytida  ham  joylashtirilishi  va  yangilanib 

borishi kerak. 

Maxfiy  moddalarni  tasdiqlash,  odatda,  faqat  respublika 

byudjeti tarkibida amalga oshiriladi. 

Mamlakat davlat byudjeti tizimini boshqarish sohasida tegishli 

hokimiyat  organlari  alohida  vakolatlarga  egadir.  Masalan, 

O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  davlat  byudjeti 

tizimini boshqarish sohasidagi vakolatlari quyidagilardan iborat

86

: 

• Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlari, 

shuningdek‚  soliq  va  davlat  byudjeti  siyosatining  asosiy 

yo‘nalishlari  loyihalarini  ishlab  chiqish  jarayonini  tashkil  etadi 

hamda muvofiqlashtirib boradi; 

                                                 

86

 “O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi” 25 modda: T.: “Adolat”, 2014 y. -  9-b. 

---

446 

daromadlarning  miqdorlari  prognoz  qilinadi.  Xarajatlar  ham  o‘z-

o‘zidan  amalga  oshirilmaydi,  balki  oldindan  hisob-kitob  qilingan 

aniq  miqdorlar  asosida  byudjetlarga  ajratiladi.  Daromadlar 

ularning  aniq  manbalari  bo‘yicha  prognoz  qilinsa,  xarajatlar 

yo‘nalishlar bo‘yicha rejalashtiriladi. 

Davlat 

byudjeti 

tizimi 

byudjetlari 

mablag‘laridan 

foydalanishning  aniq  yo‘naltirilganligi  va  maqsadlilik  xususiyati 

prinsipi  davlat  byudjeti  mablag‘larini  konkret  oluvchilar  ixtiyoriga 

ularning  aniq  maqsadlarni  moliyalashtirilishi  oldindan  belgilangan 

holda  bo‘lib  berilishini  nazarda  tutadi.  Byudjetda  ko‘zda  tutilgan 

mablag‘lar  manzilliligini  yoki  yo‘nalishini  ko‘zda  tutilmagan 

maqsadlarga  o‘zgartirish  borasidagi  har  qanday  xatti-harakat 

mamlakat davlat byudjeti qonunchiligini buzish hisoblanadi

. 

Davlat  byudjeti  tizimi  byudjetlarining  mustaqilligi  prinsipi 

qonunchilik  va  davlat  hokimiyatining  ijroiya  organlari  hamda 

mahalliy  o‘zini  o‘zi  boshqarish  organlarining  mamlakat  davlat 

byudjeti  tizimining  tegishli  darajalarida  davlat  byudjeti  jarayonini 

mustaqil  amalga  oshirish  borasidagi  huquqlarini  bildiradi.  Bu 

prinsipning  amal  qilishi  qonunchilikka  muvofiq  mamlakat  davlat 

byudjeti  tizimining  har  bir  darajasida  byudjetlar  daromadlarining 

o‘z  manbalariga  egaligini,  byudjetlarning  tartibga  keltiruvchi 

daromadlarini, 

qonunchilikka 

muvofiq 

ravishda 

tegishli 

byudjetlarning  daromadlarini  shakllantirish  bo‘yicha  vakolatlarni, 

davlat  hokimiyat  organlari  va  mahalliy  o‘zini  o‘zi  boshqarish 

organlarining  qonunchilikka  muvofiq  ravishda  tegishli  byudjetlar 

xarajatlarining sarflanish yo‘nalishlarini mustaqil aniqlash huquqini 

qonuniy  biriktirilishini,  byudjet  to‘g‘risidagi  qonunlarni  ijro  etish 

jarayonida  olingan  qo‘shimcha  daromadlar,  davlat  byudjeti 

daromadlarining  xarajatlaridan  oshgan  qismi  summalari  va  davlat 

byudjeti  xarajatlari  bo‘yicha  iqtisod  qilingan  summalarni  olishning 

mumkin  emasligini,  davlat  byudjeti  to‘g‘risidagi  qonunlarning  ijro 

etilishi jarayonida vujudga  kelgan daromadlardagi  yo‘qotmalar va 

qo‘shimcha  xarajatlarni  davlat  byudjeti  tizimining  boshqa  daraja-

lari 

hisobidan 

kompensatsiya 

qilishga 

yo‘l 

qo‘ymaslikni 

(qonunchilikning  o‘zgarishiga  bog‘liq  holda  vujudga  kelgan 

holatlardan  tashqari)  taqozo  etadi.  Baxtga  qarshi, 2016-yilga 

qadar  o‘tgan  davrda  mamlakatimiz  davlat  byudjeti  tizimida 

byudjetlarning mustaqilligi prinsipiga rioya qilinmagan holatlar yuz 

berdi.  

 Davlat 

byudjeti 

tizimi 

byudjetlari 

mablag‘laridan 

foydalanishning  natijadorligi  prinsipining  mazmuni  shundan 

435 

•  ommaviy axborot vositalari; 

•  sog‘liqni saqlash va jismoniy tarbiya; 

•  ijtimoiy siyosat. 

Ijtimoiy  ehtiyojlar  xarajatlari  smetali  rejalashtirish  prinsiplari 

asosida aniqlanadi. Bu xarajatlar konkret tadbirlar va xarajatlarning 

turlari bo‘yicha moliyalashtiriladi. Xarajatlar hajmi bir-biri bilan o‘zaro 

bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy soha tashkilotlarida ishlab chiqiladigan smeta 

va  moliya  organlarida  tuzilgan  mablag‘lar  hisob-kitobi  asosida 

aniqlanadi. 

Hisob-kitoblar 

asosida 

xizmat 

ko‘rsatiladigan 

kontingentlarni xarakterlovchi tashkilotlar faoliyatining ko‘rsatkichlari 

(masalan,  o‘quvchilar,  guruhlar,  sinflar  soni  va  h.k.)  yotadi.  Bunda 

ularning  yil  davomida  faoliyat  ko‘rsatish  vaqti  ham  hisobga  olinadi. 

Bu ko‘rsatkichlar hisob-kitob birliklari bo‘lib xizmat qiladi. Hisob-kitob 

birligiga  to‘g‘ri  keluvchi  pulli  xarajat  davlat  byudjeti  tashkilotining 

faoliyat  ko‘rsatishini  va  rivojlanishini  ta’minlaydigan  norma  bo‘yicha 

o‘rnatiladi.