Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

17.5. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar 

 

Mahalliy  soliqlar  va  yig‘imlar  fiskal  nuqtayi  nazardan  yyetarli 

darajada  samarali  bo‘lmagan  va  ikkinchi  darajali  ahamiyatga  ega 

bo‘lgan 

soliqlar 

va 

yig‘imlardir. 

Mamlakatning 

soliq 

---

398 

(foyda)larning  tarkibiga  boshqa  korxonalarning  faoliyatiga  hissali 

ishtirok  etishdan,  mol-mulkni  ijaraga  berishdan  olingan  daromad 

(foyda)lar  hamda  mahsulotni  ishlab  chiqarish  va  sotish  bilan 

bevosita  bog‘liq  bo‘lmagan  operatsiyalardan  olingan  boshqa 

daromad (foyda)lar kiradi. 

Korxonalarga  tegishli  bo‘lgan  daromad  (foyda)ni  soliqqa 

tortishda  soliq  imtiyozlari  muhim  ijtimoiy-iqtisodiy  ahamiyat  kasb 

etadi.  Shu  munosabat  bilan  soliqni  hisoblashda  soliqqa 

tortiladigan baza quyidagi summalarga kamaytiriladi: 

•  ishlab  chiqarish  maqsadlariga  mo‘ljallangan  kapital 

qo‘yilmalarni  moliyalashtirishga,  xuddi  shu  maqsadlar  uchun 

olingan  va  foydalanilgan  bank  kreditlarini  qaytarishga  (foizlarini 

ham  qo‘shgan  holda)  yo‘naltirilgan  daromad  (foyda)ning 

summasiga; 

•  iqtisodiyotning  barcha  tarmoqlari  korxonalari  uchun  uy-joy 

qurilishini  moliyalashtirishga  yo‘naltirilgan  daromad  (foyda)ning 

summasiga; 

•  mahalliy  o‘zini-o‘zi  boshqarish  organlari  tomonidan 

tasdiqlangan  normativlarga  muvofiq  ravishda  ijtimoiy-madaniy 

soha  obyektlari  va  uy-joy  fondini  saqlashga  yo‘naltirilgan 

korxonalarning haqiqiy xarajatlari summasiga; 

•  xayriya fondlariga badallar summasi va boshqalarga. 

Korxonalarning  daromadi  (foydasi)dan  olinadigan  soliqning 

stavkasi  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  tegishli  yil  uchun 

asosiy  makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlari  va  davlat  byudjetining  asosiy 

parametrlari  to‘g‘risidagi  Qarorlariga  muvofiq  o‘rnatiladi.  Bu  soliq 

joriy  etilgan  dastlabki  yilda  uning  stavkasi  38%  darajasida 

belgilangan bo‘lsa, uning darajasi 2007-yilda 10% ga teng bo‘lgan. 

2019-yilda  esa  uning  darajasi  12,0%  qilib  belgilangandir  (tijorat 

banklari uchun esa 20% darajasida).  

Soliqning  summasi  soliq  to‘lovchilar  tomonidan  buxgalteriya 

hisoboti  ma’lumotlari  asosida  (yil  boshiga  nisbatan  o‘sib  borish 

tartibida), mustaqil ravishda aniqlanadi. U byudjetga soliq to‘lovchi 

tomonidan choraklik hisob-kitoblar bo‘yicha choraklik buxgalteriya 

hisobotini  taqdim  etish  muddati  uchun  belgilangan  kundan  besh 

kunlik  muddatda,  yillik  hisob-kitoblar  bo‘yicha  esa  yillik 

buxgalteriya  hisoboti  va  balansini  taqdim  etish  muddati  uchun 

belgilangan  kundan  o‘n  kunlik  muddatda  o‘tkaziladi.  Chorak 

davomida  bu  soliqni  to‘lovchilar  har  oyning  15-kunidan 

kechiktirmasdan choraklik soliq summasining 1/3 qismi miqdorida 

avans to‘lovlarini amalga oshirishlari kerak. 

387 

soliq  imtiyozlarini  kengaytirish  va  soliq  stavkalarini  pasaytirish 

evaziga qo‘lga kiritilayapti. 

Soliq  tizimida  qo‘shilgan  qiymat  solig‘i  va  aksizlar  o‘ziga  xos 

o‘ringa  ega.  Qo‘shilgan  qiymat  solig‘i  Yevropa  Ittifoqining  barcha 

mamlakatlarida amal qiladi. Yetakchi xorijiy mamlakatlardan faqat 

AQSh va Yaponiyada bu soliq qo‘llanilmaydi. 

Davlat  byudjeti  daromadlarini  shakllantirishda  bojxona  bojlari 

ham  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  ular  tovarlar  eksporti  va 

importida  olinadigan  soliqlardir.  Keyingi  yillarda  dunyo  xo‘jalik 

hayotining globallashuvi va xalqaro mehnat taqsimotining yanada 

rivojlanishi  natijasida  bojxona  bojlarining  davlat  byudjeti  daro-

madlarini  shakllantirish  manbai  sifatidagi  roli  ham  birmuncha 

pasayib  bormoqda.  Hozirgi  paytda  rivojlangan  mamlakatlar 

byudjetlari  daromadlarining  o‘rtacha  1-4%  shu  soliq  hisobidan 

tarkib topayapti. 

Davlat fiskal monopoliyalari yoki fiskal monopol soliqlarda davlat 

ommaviy  iste’molga  ega  bo‘lgan  qandaydir  bir  mahsulotni  (aroq, 

sigareta  va  shunga  o‘xshashlar)  ishlab  chiqarish  va  uni  sotish 

ustidan  monopoliya  o‘rnatadi  va  o‘rnatilgan  monopol  bahodan 

tadbirkorlik  daromadi  bilan  bir  qatorda  yirik  soliqlar  ham  undiradi. 

Davlat  byudjetiga  kelib  tushadigan  fiskal  monopol  soliqlar  Fransiya, 

Italiya, GFR va Yaponiya kabi mamlakatlarda qo‘llaniladi. 

Mahalliy  byudjetlarga  fiskal  nuqtayi  nazaridan  yyetarli 

darajada  samarali  bo‘lmagan  va  ikkinchi  darajali  ahamiyat  kasb 

etuvchi  soliqlar  biriktiriladi.  Mahalliy  byudjetlarning  ixtiyoriga  kelib 

tushadigan soliqlarning asosiysi mol-mulk solig‘idir. 

Federativ  tuzilishga  ega  bo‘lgan  davlatlarda  federatsiya 

a’zolari  byudjetlarining  daromadlariga  tegishli  bo‘lgan  masala 

turlicha  hal  qilingan.  Masalan,  AQShda  shtatlarning  byudjetlari 

egri  (bilvosita)  soliqlarga  tayangan  bo‘lib,  ularning  orasida 

sotuvdan  olinadigan  soliq  asosiy  o‘rin  tutadi.  GFRda  esa  aholidan 

olinadigan  daromad  solig‘i  va  korporatsiyalar  foydasidan 

olinadigan  soliq  bo‘yicha  tushumlar  ma’lum  foizlarda  federal  va 

yer  byudjetlari  o‘rtasida  bo‘linadi.  Juda  ko‘p  mamlakatlarda 

mahalliy byudjetlarga yo‘naltiriladigan soliqlarga nisbatan ustamalar 

(qo‘shilmalar) qo‘llash amaliyoti joriy etilgan. 

Shunday 

bo‘lishiga 

qaramasdan 

mahalliy 

hokimiyat 

organlarining  o‘z  funksiyalarini  to‘liq  amalga  oshirishlari  uchun 

soliqlar,  aksariyat  hollarda,  yetarli  emas.  Shu  sababli  mahalliy 

---

388 

byudjetlarga  yuqori  byudjetdan  dotatsiya,  subvensiya,  subsidiya, 

kredit va boshqa shakllarda mablag‘lar yo‘naltiriladi. 

O‘zbekiston hududida qirqdan ortiq soliq va yig‘imlar undiriladi. 

Ular  sonining  ko‘pligi  xilma-xil  vazifalarni  hal  qilish  va  turli-tuman 

funksiyalarni  bajarish  imkonini  bersa-da,  bir  vaqtning  o‘zida  bu 

holat,  ularni  undirish  bo‘yicha  xarajatlarning  ortishiga  olib  keladi 

va soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga sharoit yaratadi. 

Zamonaviy soliq tizimi quyidagi vazifalarni bajarishi kerak bo‘ladi: 

1)  davlat  byudjeti  daromadlarini  to‘liq  va  o‘z  vaqtida  jalb 

qilinishini  ta’minlash.  Aks  holda,  davlatning  ijtimoiy-iqtisodiy 

siyosatini amalga oshirish mumkin emas; 

2)  yoppasiga  va  xo‘jalik  yuritishning  alohida  sohalari  bo‘yicha 

ishlab chiqarish va iste’molni tartibga solish uchun sharoit yaratish. 

Bunda  aholining  turli  guruhlari  daromadlarini  shakllantirish  va  qayta 

taqsimlashning o‘ziga xos xususiyatlari inobatga olinishi kerak. 

O‘zbekiston  Respublikasining  soliq  tizimi  quyidagi  belgilar 

bilan xarakterlanadi: 

•  huquqiy  asosga  egaligi  va  nisbatan  bo‘lsa-da,  barqarorligi 

(soliqlar va soliqqa tortishning barcha masalalariga nisbatan emas); 

daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog‘liq barcha 

iqtisodiy  munosabatlarga  kirib  boradi.  Barcha  soliqlar  va 

yig‘imlarni joriy etish va ularni bekor qilish faqat davlat hokimiyati 

organlari tomonidan amalga oshiriladi; 

•  soliqlarni  hisoblash  va  undirishning  yagona  prinsiplari  va 

mexanizmi.  Barcha  soliqlar  va  yig‘imlar  ustidan  yagona  nazorat 

O‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  soliq  qo‘mitasi  va  uning  quyi 

organlari tomonidan amalga oshiriladi; 

•  yangi  soliqlarning  joriy  qilinganligi  (qo‘shilgan  qiymat  solig‘i 

va boshqalar) hamda soliq imtiyozlari va oldin amal qilgan soliqlar 

bazasini  hisoblash  tartibida  keskin  o‘zgarishlarning  sodir 

etilganligi; 

•  soliq  kalendariga  muvofiq  qonunchilik  yo‘li  bilan  soliqlarni 

to‘lashda  aniq  ketma-ketlik  o‘rnatilganligi.  Masalan,  yuridik 

shaxslar  birinchi  navbatda  umumdavlat  soliqlarini,  undan  keyin 

esa mahalliy soliqlar va yig‘imlarni to‘lashadi; 

•  barcha  soliq  to‘lovchilarga  nisbatan  teng  talablarning 

qo‘llanilishi  va  soliqlar  ro‘yxatini  aniqlash,  stavkalarni  unifikatsiya 

qilish, imtiyozlar va ularni taqdim etish mexanizmini tartibga solish 

hamda  mablag‘lardan  foydalanish  huquqiga  aralashmaslik  yo‘li 

397 

Aksiz  solig‘i  byudjetga  oyning  aksiz  to‘lanadigan  mahsulot 

sotilgan  10  kunligi  tugaganidan  keyin  (agar  qonun  hujjatlarida 

boshqacha  tartib  nazarda  tutilmagan  bo‘lsa)  uch  kundan 

kechiktirmay o‘tkazilishi lozim.