Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Umumdavlat  soliqlari  hamda  mahalliy  soliqlar  va 

yig‘imlar,  ularni  o‘rnatish,  o‘zgartirish  va  bekor  qilishning 

prinsip,  shakl  va  metodlari,  to‘lash  va  ularning  to‘lanishini 

ta’minlash  bo‘yicha  choralarni  qo‘llash,  soliq  nazoratini 

amalga oshirish, javobgarlikka tortish va soliq qonunchiligini 

---

386 

buzganlik  uchun  javobgarlik  choralari  majmui  soliq  tizimi 

deyiladi.  Zamonaviy  soliq  tizimi  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish 

istiqbollarini  hisobga  olgan  holda  bozor  munosabatlarining 

talablariga asoslanadi.  

Zamonaviy  soliq  tizimi  mamlakat  hududida  amal  qiladigan 

soliqlar  to‘plamidan  iborat  bo‘lib,  soliqlarning  ko‘pligi  bilan 

xarakterlanadi. Soliq to‘lovchilar daromad solig‘idan tashqari yana 

ko‘plab  egri  (bilvosita)  soliqlarni,  ijtimoiy  sug‘urtaga  ajratmalar, 

mahalliy soliqlar va yig‘imlarni to‘laydi. 

Soliq  tizimining  tarkibiy  tuzilmasi  davlat  tuzilishiga  bog‘liq.  Unitar 

davlatlarda soliq tizimi tarkibi quyidagicha: 

•  davlat soliqlari; 

•  mahalliy soliqlar va yig‘imlar. 

Federativ  davlatlarda  esa  soliq  tizimi  uch  bo‘g‘indan  tarkib 

topadi: 

•  davlat (federal) soliqlari; 

•  federatsiya a’zolarining byudjetlariga biriktirilgan soliqlar; 

•  mahalliy soliqlar va yig‘imlar. 

Byudjetga  tushumlarning  katta  qismini  ta’minlaydigan  asosiy 

soliqlar davlat byudjetiga biriktiriladi. Odatda, bunday asosiy soliqlar 

tarkibiga quyidagilar kiritilishi mumkin: 

•  qo‘shilgan qiymat solig‘i; 

•  aksizlar; 

•  aholidan olinadigan daromad solig‘i; 

•  korporatsiyalarning 

(korxonalarning) 

daromadidan 

(foydasidan) olinadigan soliq; 

•  bojxona bojlari. 

G‘arbning 

rivojlangan 

mamlakatlarida 

davlat 

byudjeti 

daromadlarini shakllantirishda aholidan olinadigan daromad solig‘i 

muhim 

rol 

o‘ynab, 

uning 

yordamida 

davlat 

byudjeti 

daromadlarining  25-45%  tarkib  topmoqda.  Bu  soliq  murakkab 

progressiya  prinsipi  bo‘yicha  progressiv  stavkalarda  undiriladi. 

Daromad solig‘i yordamida aholi daromadlari soliqqa tortilayotgan 

paytda 

soliqqa 

tortilmaydigan 

minimum 

(soliq 

to‘lovchi 

daromadining soliqqa tortilmaydigan qismi) qo‘llaniladi. 

Rivojlangan  mamlakatlardagi  soliqqa  tortishga  xos  bo‘lgan 

muhim 

tendensiyalardan 

biri 

korporatsiyalar 

(korxonalar) 

daromadi  (foydasi)dan  olinadigan  soliq  bo‘yicha  tushumlar 

salmog‘ining  pasayishidir.  Bu  narsa  doimiy  va  uzluksiz  ravishda 

399