Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

shakllantirish,  taqsimlash  va  qayta  taqsimlash  jarayonlariga 

yo‘naltiriladigan 

maqsad 

va 

vazifalarning 

yechilishini 

aniqlash moliyaviy siyosat deyiladi. 

Moliyaviy  siyosatga  quyidagicha  boshqa  ta’rif  berish  ham 

mumkin:  moliyadan  foydalanishning  metodlari,  uni  tashkil 

qilishning  amaliy  shakllari  va  metodologik  prinsiplarining 

majmui (yig‘indisi) moliyaviy siyosat deyiladi. 

Ayrim hollarda moliyaviy siyosat davlatning o‘z funksiyalarini 

bajarishi  uchun  moliyaviy  munosabatlardan  foydalanish  bilan 

bog‘liq  bo‘lgan  davlat  organlarining  ma’lum  bir  faoliyati  sifatida 

talqin  qilinadi.  Bunday  talqin  o‘zida  bir  necha  xavfni  mujassam 

etadi.  Buning  boisi  shundaki,  iqtisodiyot  taraqqiyotida  davlatning 

roli to‘g‘risidagi jamiyatda hukmron bo‘lgan tasavvurlarga muvofiq 

ravishda  davlatning  vazifalari  va  funksiyalari  ham  o‘zgaradi, 

takomillashadi.  Masalan,  mamlakat  iqtisodiyotiga  davlatning 

aralashuvi,  aholi  turmush  darajasi  ijtimoiy-iqtisodiy  sharoitlarini 

tenglashtirish  va  shunga  o‘xshash  davlatning  funksiyalari  va 

vazifalarini  aniqlaydigan  boshqa  bir  qancha  masalalar  hamon 

munozaraligicha  qolmoqda.  Buning  ustiga,  moliyaviy  siyosatdan 

faqat  davlatning  funksiyalarini  bajarish  vositasi  (instrumenti) 

sifatida foydalanish davlat hokimiyat organlari, mahalliy o‘zini o‘zi 

boshqarish organlari bilan moliyaviy tizimning boshqa subyektlari, 

ya’ni aynan mamlakatning aholisi va xo‘jalik yurituvchi subyektlari 

manfaatlari o‘rtasida qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. 

Masalan,  ko‘plab  mutaxassislar,  shu  jumladan,  davlat 

hokimiyat  organlarining  vakillari  tomonidan  amaldagi  soliq 

mexanizmining kamchiliklari mavjudligi, biznesning ayrim sohalari 

uchun  esa  uning  oqibati  juda  yomon  natijalarga  olib  kelishi 

mumkinligi  ilmiy  va  amaliy  jihatdan  asoslansa-yu,  moliyaviy 

siyosat  uzoq  vaqt  davomida  o‘zgarmasdan  qolaversa,  amalga 

oshiriladigan  soliq  islohotlari  uning  mohiyatini  o‘zgartirmasa, 

bunday  holda  davlatning  moliyaviy  siyosati  davlat  hokimiyatining 

tegishli  organlari  tomonidan  faol  ravishda  hayotga  tatbiq  etila-

yotgan  alohida  shaxslar  guruhining  moliyaviy  siyosatiga  aylanib 

qolishi mumkin. 

Yuqorida  bayon  qilingan  fikrlardan  quyidagi  uch  mantiqiy 

xulosa kelib chiqadi: 

•  birinchidan,  moliyaviy  siyosat  faqat  o‘z  manfaatlarini  ko‘zda 

tutadigan  hokimiyat  organlarining  u  yoki  bu  maqsadlarga 

---

56 

erishishining  vositasi  emas,  balki  jamiyatning  ijtimoiy-iqtisodiy 

vazifalarini yechish vositasi bo‘lishi kerak; 

•  ikkinchidan,  davlatning  moliyaviy  siyosati  faqat  davlat 

hokimiyat  organlarining  emas,  balki  moliyaviy  tizim  barcha 

subyektlarining manfaatlarini hisobga olishi lozim; 

•  uchinchidan,  davlat  moliyaviy  siyosati  va  davlat  hokimiyat 

organlarining  moliyaviy  siyosati  aynan  bir  xil  narsa  emas,  ularni 

bir-biridan farq qilishini tushunish kerak. 

Shunday qilib, davlat moliyaviy siyosatini mamlakat moliyaviy 

tizimning  barcha  bo‘g‘inlarida  moliyaviy  resurslarning  o‘sishini 

mutanosiblashtirilgan 

(balanslashtirilgan) 

holda 

ta’minlash 

bo‘yicha  davlat  ijtimoiy-iqtisodiy  siyosatining  bir  qismi  sifatida 

e’tirof  etish  kerak.  Xorijiy  tajribalarning  ko‘rsatishicha,  moliyaviy 

resurslarning  mutanosiblashtirilgan  holda  o‘sishining  zarurligini 

inkor  etish  mamlakat  moliyaviy  tizimning  o‘zini  degradatsiyala-

shuviga, iqtisodiyotning yemirilishi va vayron bo‘lishiga olib kelishi 

mumkin. 

Moliyaviy  siyosatning  o‘ziga  xos  bo‘lgan  eng  asosiy 

xususiyati  shundan  iboratki,  bu  siyosat  mamlakat  ishlab 

chiqaruvchi 

kuchlarining 

rivojlanishiga 

va 

iqtisodiy 

muvaffaqiyatlarga  uzluksiz  ravishda  ta’sir  ko‘rsatib  turishga 

yo‘naltirilgan  bo‘lishi  kerak.  Bunday  siyosat  aholining  turmush 

darajasi  oshishini  ta’minlab  va  davlat  daromadlarining  miqdorini 

ko‘paytirib,  moliyaviy  xo‘jalikka  nisbatan  eng  yuqori  natijalarni 

berishi 

mumkin. 

Moliyaviy 

siyosatning 

ana 

shunga 

yo‘naltirilganligi  orqali  uning  quyidagi  eng  asosiy  maqsadini 

aniqlash  mumkin:  jamiyatning  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyoti,  aholi 

turmushining  darajasi  va  sifatini  oshirish  uchun  moliyaviy 

sharoitlarni yaratish moliyaviy siyosatning eng asosiy maqsadidir. 

Agar  gap  korxonalarning  moliyaviy  siyosati  xususida 

ketadigan  bo‘lsa,  bu  narsa  korxona  moliyaviy  menejerlarining 

biznesni  yuritish  maqsadlariga  erishish  borasidagi  maqsadga 

yo‘naltirilgan  faoliyatini  anglatadi.  Korxona  moliyaviy  siyosatining 

maqsadi quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: 

•  raqobat  kurashi  sharoitida  korxonaning  sog‘lom  faoliyat 

ko‘rsatishiga erishish; 

•  yirik  moliyaviy  muvaffaqiyatsizliklardan  va  kasodga 

(bankrotga) uchrashdan himoyalanganlik; 

57 

•  raqiblar  bilan  kurashda  yetakchilikka  (lider  bo‘lishga) 

erishish; 

•  korxonaning bozor qiymatini ko‘paytirish; 

•  korxona  iqtisodiy  salohiyatining  barqaror  o‘sish  sur’atlarini 

ta’minlash; 

•  mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmini oshirish; 

•  foydani maksimallashtirish; 

•  xarajatlarni minimallashtirish; 

•  rentabelli faoliyatni ta’minlash 

•  va boshqalar. 

Korxona  moliyaviy  siyosatining  u  yoki  bu  maqsadlaridagi 

ustuvorlik,  eng  avvalo,  biznesni  yuritishning  maqsadlariga 

muvofiq  ravishda  aniqlanadi.  Qo‘yilgan  maqsadlarga  erishish 

uchun tegishli moliyaviy mexanizmdan foydalaniladi. 

Moliyaviy siyosat moliyaning o‘zida (boshqaruv obyektlarida) 

bevosita 

mujassam 

bo‘lgan 

boshqaruvning 

salohiyatli 

imkoniyatlarini,  ishning  konkret  metodlari,  moliyaviy  tizimning 

(boshqaruv  subyektlari)  organlarini  tashkil  qilish  bilan  yagona 

maqsadga  birlashtirishga  imkon  beradi.  Amaliyotda  moliyaviy 

siyosat  moliyaviy  tizim  orqali  amalga  oshirilib,  uning  faoliyati 

quyidagi tamoyillar asosida tashkil etiladi: 

•  moliyaviy  tizim  bo‘g‘inlarining  o‘ziga  xos  bo‘lgan 

xususiyatlarini  inobatga  olib  moliyaviy  boshqaruvni  amalga 

oshirish; 

•  barcha moliyaviy muassasalar funksiyalarining umumiyligi; 

•  barcha  quyi  boshqaruv  organlarining  faol  ishtirokida 

markazdan umumiy boshqarish. 

Moliyaviy  siyosatni  amalga  oshirishning  asosiy  metodologik 

tamoyillari quyidagilardan iborat: 

•  pirovard maqsadga bog‘liqlik; 

•  xo‘jalik  barcha  tarmoqlarining  makroiqtisodiy  balans-

lashtirilganligi (muvozanatliligi, mutanosibligi); 

•  jamiyat barcha a’zolarining manfaatlariga mos kelishi; 

•  real imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni 

hisobga olish. 

Moliyaviy  siyosatning  amalga  oshirilishini  davlat  tomonidan 

o‘z  funksiyalari  va  dasturlarini  (uzoq,  o‘rta  va  qisqa  muddatli) 

bajarish  uchun  moliyaviy  resurslarni  jalb  qilish,  ularni  taqsimlash 

---

80 

qo‘llab-quvvatlash  yo‘li  bilan  mustaqil  davlatning  mustaqil 

iqtisodiyoti asoslari barpo etildi. 

Hamdo‘stlik  davlatlarining  ko‘pchiligida  o‘zini  o‘zi  stixiyali 

suratda  boshqaradigan  bozor  iqtisodiyotini  barpo  etish  yo‘lidagi 

urinishlari  samarasiz  tugadi.  Jahon  banki,  Xalqaro  valyuta  fondi, 

mashhur  iqtisodchilarning  mamlakat  iqtisodiyotini  500, 300, hatto 

100  kun  ichida  qayta  qurish  kabi  g‘oyalari  aslida  puch  ekanligi 

tezda isbotlandi.  

Totalitar  tuzum  davrida  mulkning  90  foizdan  ortig‘i  davlatga 

tegishli  edi.  Bunga  barham  berish  va  mulkchilikning  turli 

shakllaridan  foydalanish  masalasi  kun  tartibiga  qo‘yildi.  Qator 

davlatlar  mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarishning  shoshilinch 

usullarini  tanlashdi.  Masalan,  uning  vaucher  usulini  amalga 

oshirgan  Rossiya  Federatsiyasi  kabi  davlatlarda  mamlakat 

iqtisodiy  asosini  tashkil  qiladigan  eng  yirik  korxonalar  arzon-

garovga turli guruh yoki alohida shaxslar ixtiyoriga o‘tib ketdi. 

Iqtisodchilarning  hisob-kitoblariga  ko‘ra,  Rossiyada  narxni 

sun’iy 

ravishda 

pasaytirish 

tufayli 

birgina 

neft 

sanoati 

korxonalarini  xususiylashtirishdan  hukumat  eng  kamida  150 

milliard  AQSh  dollari  miqdorida  zarar  ko‘rgan

24

.  Buning  ustiga 

xususiylashgan  korxonalar  daromadlari  bugun  xalqning  emas, 

yangi xo‘jayinlarning cho‘ntagini to‘ldirmoqda.  

Yuqorida  bayon  etilgan  holatlar  O‘zbekistonning  1992-2016 

yillar  mobaynida  yurgizgan  moliyaviy  siyosatning  mazmuni  va 

uning  o‘ziga  xos  tomonlarini  ko‘rsatib  beradi.  Bu  davr  moliyaviy 

siyosatning eng muhim natijasi shu ediki, qisqa fursatda mustaqil 

davlatning  mustaqil  moliyaviy  tizim  va  shunga  mos  keladigan 

moliyaviy  siyosat  yaratildi.  Tubdan  yangilangan  moliyaviy  siyosat 

O‘zbekiston  Respublikasi  mustaqil  iqtisodiyotining  asoslarini 

yaratishga muhim hissa qo‘shdi.  

Lekin  bir  paytning  o‘zida  1992-2016-yillar  mobaynida  amal 

qilgan  moliyaviy  siyosatning  qator  xato  va  kamchiliklari  ham  bor 

edi.  Ya’ni  bu  davrda  qog‘ozda  rasman  iqtisodiyotning  siyosatdan 

ustuvorligi  haqida  bong  urilgan  bo‘lsa-da,  amalda  ba’zan  buning 

teskari  hollari  ham  yuz  berganligi  haqiqiy  bozor  iqtisodiyotini 

barpo  etish  jarayoniga  xalaqit  berdi.  Shunga  mos  ravishda 

moliyaviy  siyosat  ham  o‘zibilarmonlik,  jahonning  ilg‘or  tajribasini 

inkor  etish,  ko‘rsatkichlarni  oshirib  ko‘rsatish  kabi  illatlarning 

qurboni  bo‘ldi.  Moliyaviy  ko‘rsatkichlar  ijtimoiy  va  iqtisodiy 

hayotning  haqiqiy  ahvolini  bo‘yab  ko‘rsatish  siyosatining  muhim 

                                                 

24

 “

Труд” gazetasi. 1999. 18-noyabr. 

65