|
Davlat hokimiyat organlari, mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish
organlari, davlat byudjeti tashkilotlarining joriy faoliyatini
ta’minlashga yo‘naltirilgan davlat byudjeti xarajatlari, boshqa
byudjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotatsiya,
subsidiya va subvensiya shaklida ko‘rsatiladigan, davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar
411
tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadida uning ayrim
tarmoqlarida davlat kafolati ostida davlat subsidiyalari yoki imtiyozli
bank kreditlari ko‘rinishida tanlanma yordam ko‘rsatilayapti.
Iqtisodiyotning qishloq xo‘jaligi tarmog‘iga byudjetdan katta
miqdordagi mablag‘lar taqdim etilayapti. Bu tarmoq ustuvor
ravishda qo‘llab-quvvatlanishi lozim bo‘lgan soha hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligiga beriladigan subsidiyalar ikki ko‘rinishda taqdim
etilmoqda:
1) qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga kafolatlangan baholarni
qo‘llab-quvvatlash;
2) ishlab chiqarish maqsadlari – qishloq xo‘jaligi mashinalari,
mineral o‘g‘itlar sotib olish va omborxonalar qurish uchun.
Milliy mahsulotlarni eksport qiluvchi firmalar faoliyatiga
byudjetdan yordam ko‘rsatilishi jahon bozorlaridagi shiddatli
raqobat sharoitida ularning ahvolini ancha yengillashtiradi.
Davlatning davlat byudjeti xarajatlari orqali iqtisodiyotga
aralashuvi iqtisodiy o‘sishning nisbatan yuqori sur’atlarda
bo‘lishini rag‘batlantiribgina qolmasdan, balki uning davriy
tebranishini ham yumshatadi (sekinlashtiradi).
Davlat byudjetining mudofaa xarajatlari ham davlatning
funksiyalaridan kelib chiqadi. Ular har bir davlatning o‘z mudofaa
qobiliyatini mustahkamlashi bilan bog‘liqdir. Davlat byudjeti
mablag‘lari
hisobidan
Qurolli
Kuchlarning
barcha
turlari
moliyalashtiriladi.
Harbiy (mudofaa) xarajatlar(i) to‘g‘ri (bevosita) va egri
(bilvosita) xarajatlarga bo‘linadi. To‘g‘ri (bevosita) harbiy xarajatlar
strategik qurollarni ishlab chiqarish yoki sotib olish, Qurolli
Kuchlarning shaxsiy tarkibini tayyorlash va saqlash, harbiy
xarakterdagi ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish xarajatlaridan
iborat bo‘lishi mumkin. Bu turdagi mudofaa xaraatlari urush
harakatlari sodir etilayotgan paytda va mamlakat iqtisodiyotining
militarizatsiyalashuvi sharoitida keskin oshadi.
Egri (bilvosita) harbiy xarajatlariga urush nogironlari va vafot
etganlar oilalariga beriladigan pensiya va nafaqalar, fuqarolik
idoralarining
moddalari
bo‘yicha
o‘tadigan
xarajatlarning
(masalan, yo‘l va strategik obyektlarni qurish xarajatlari) bir qismi
kiradi.
Davlat tomonidan boshqaruv shaklidagi faoliyat turining amalga
oshirilishi, uning xo‘jalik-tashkilotchilik funksiyasi byudjetdan
410
Mamlakatimizda davlat tomonidan kafolatlangan ta’lim va
sog‘liqni saqlash xizmatlarining tekin (bepul) ekanligi hamon
ustuvorligicha qolayapti. Umumiy ta’limni tekin va kasbiy ta’limni
tanlov asosida olish kafolatlangan. Aholining kam ta’minlangan
qatlamlarini ijtimoiy himoya qilishga katta e’tibor berilmoqda. Ish
haqining eng kam darajasini oshirish, ishsizlik bo‘yicha berilishi
lozim bo‘lgan nafaqalarning miqdorini ko‘paytirish, maktab
yoshigacha bo‘lgan bolalar, maktab o‘quvchilari, studentlarning
ovqatlanish xarajatlarini kompensatsiya qilish, davlat byudjeti
tashkilotlari xodimlarining ish haqini tartibga solish bo‘yicha
choralar ko‘rilmoqda.
Iqtisodiyotga byudjetdan xarajatlarning qilinishi davlatning
hamon xo‘jalik yurituvchi asosiy subyektlardan biri ekanligidan
darak beradi. Aynan bu xarajatlar katta ko‘lamlarda yangi sanoat
korxonalarini qurish, zamonaviy industrial asosda qishloq xo‘jaligi
ishlab chiqarishini rivojlantirish, transport, aloqa va iqtisodiyotning
boshqa tarmoqlarini texnikaviy qayta qurollanishini ta’minlashga
imkon yaratadi. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda davlat
byudjetining bu xarajatlari orasida iqtisodiyotga xarajatlar va
markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari
alohida o‘rin egallaydi.
Hozirgi sharoitda takror ishlab chiqarish jarayonlariga va
ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishga davlat byudjetining
ma’lum maqsadlarga yo‘naltirilgan ta’sirchanligi kuchaymoqda.
Davlat byudjeti xarajatlari iqtisodiyot rivojiga rag‘batlantiruvchi
ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham jahonning ko‘pgina
mamlakatlaridagi (masalan, Germaniya, Yaponiya, Janubiy
Koreya, Tayvan va boshqa mamlakatlarda) “iqtisodiy mo‘jiza”
aynan davlatning moliyaviy qo‘llab-quvvatlashi natijasida sodir
bo‘ldi.
Davlat byudjetining iqtisodiyotga yo‘naltirilgan xarajatlari
tarkibi ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari, iqtisodiy
va ijtimoiy infratuzilma, qishloq xo‘jaligini va iqtisodiyotning davlat
tarmoqlarini qo‘llab-quvvatlash, milliy xo‘jalikning ayrim tarmoqlari
va mamlakat mintaqalarida bandlikni ta’minlash, eksportni
rag‘batlantirish xarajatlaridan iborat.
Keyingi yillarda davlat kapital qo‘yilmalarining hajmi keskin
oshmoqda. Xususiy firmalarga, ayniqsa, taraqqiyot mintaqalariga
berilayotgan subsidiyalar miqdori ko‘paymoqda. Iqtisodiyotda
407
Do'stlaringiz bilan baham: | 
