Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Aksizlar.  Umumdavlat  soliqlarining  turlaridan  yana  biri 

aksizlardir.  Ular  mahsulotlar  va  xizmatlarning  bahosidan 

undiriladi.  Aksizlar  tegishli  mahsulotning  bahosi,  xizmatning  haqi 

yoki  tarifning  tarkibiga  kiritiladi.  Odatda,  yuqori  rentabelli 

mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarning yuqori foydasini byudjetga 

olish  uchun  sotilayotgan  mahsulotlarning  sotish  bahosiga  davlat 

tomonidan  o‘rnatiladi.  Mamlakat  hududida  ishlab  chiqarilgan  va 

import  qilingan  aksiz  to‘lanadigan  mahsulotlarga  aksiz  solig‘i 

solinadi.  Bu  soliq  bo‘yicha  soliqqa  tortish  obyekti  aksizosti 

mahsulotlarning  (ichimlik  spirti,  vino-aroq,  tamaki,  mo‘yna,  ikra, 

zargarlik  buyumlari,  yengil  avtomobillar,  maishiy-kimyo  buyumlari, 

neft va neft mahsulotlari va boshqalar) qiymatidir(qo‘shilgan qiymat 

solig‘i hisobga olinmagan holda). 

Aksiz  to‘lanadigan  mahsulotlar  ishlab  chiqarayotgan  yoki 

bunday  mahsulotlarni  import  qilayotgan  yuridik  va  jismoniy 

shaxslar  byudjetga  aksiz  solig‘ini  to‘lovchilar  bo‘lib  hisoblanadi. 

Aksiz  to‘lanadigan  mahsulotlar  ro‘yxati  va  aksiz  solig‘ining 

stavkalari 

O‘zbekiston 

Respublikasi 

Vazirlar 

Mahkamasi 

tomonidan  tasdiqlanadi.  Ularning  stavkalari,  odatda, 5% dan 

(yengil  avtomashinalar  uchun) 90% gacha  (ichimlik  spirti)  bo‘lishi 

mumkin.  Aksiz  solig‘ining  asosiy  qismi  neft  va  gaz  hamda  spirtli 

alkogol  mahsulotlariga  nisbatan  o‘rnatilgan  aksizlar  hisobidan 

shakllanadi. 

389 

bilan  ishlab,  topilgan  mablag‘lardan  foydalanish  uchun  teng 

sharoitlarning yaratilganligi; 

•  soliqlarning  ikkita  asosiy  turi  birgalikda  qo‘llanilayotganligi: 

to‘g‘ri  (daromadlarga  va  mol-mulkka)  va  egri  (tovarlar  va 

xizmatlarga).  Avval  egri  (bilvosita)  soliqqa  tortish  Vatanimiz 

iqtisodiy amaliyotida to‘liq inkor qilingan edi; 

•  avvalo, jismoniy emas, yuridik shaxslarning soliqqa tortilishi. 

Bu  O‘zbekiston  Respublikasi  soliq  tizimining  rivojlangan  xorijiy 

mamlakatlar  soliq  tizimlaridan  farqini  ko‘rsatadi.  Barcha  yuridik 

shaxslar  va  yakka  tartibdagi  tadbirkorlar  soliq  organlarida 

ro‘yxatdan  o‘tishga  majbur.  Soliq  organlarida  ro‘yxatdan  o‘tganligi 

to‘g‘risidagi  ma’lumotnomani  olmasdan  turib  banklar  ularga 

hisobvaraqlarini ochish huquqiga ega emaslar. 

•  soliq  qonunchiligini  buzganligi  uchun  juda  qattiq 

sanksiyalarning,  shu  jumladan,  moliyaviy,  ma’muriy  va  jinoiy 

javobgarlik choralarining qo‘llanilayotganligi; 

•  soliq  to‘lovchilar  uchun  ularning  iltimosiga  ko‘ra  joriy  yil 

doirasida  soliqlar  va  yig‘imlarni  byudjetga  to‘lash,  shuningdek, 

moliyaviy  sanksiyalar  summalari  (agar  ularni  to‘lash  korxonani 

kasodga  uchrashga  olib  kelsa  –  6  oy  muddatgacha),  bo‘yicha 

to‘lov  muddatlarini  kechiktirish  yoki  uzaytirish  imkoniyatining 

mavjudligi. 

Soliqqa  tortish  jarayonlari  soliq  tizimining  asosiy  prinsiplari 

yordamida  tartibga  solinadi.  Bunday  prinsiplar  quyidagilardan 

iborat: 

•  soliqlar  jamiyat  va  davlatning  faoliyat  ko‘rsatishi  va 

rivojlanishini moliyaviy ta’minlash maqsadida o‘rnatiladi; 

•  o‘rnatilgan tartibga ko‘ra soliq to‘lovchi bo‘lgan har bir shaxs 

(yuridik  yoki  jismoniy)  soliq  qonunchiligiga  binoan  belgilangan 

soliqlarni to‘lashga majburdir; 

•  soliqlar  siyosiy,  mafkuraviy,  etnik,  konfessional  va  shunga 

o‘xshash boshqa mezonlar asosida qo‘llanilmasligi lozim; 

•  mamlakatning  soliq  tizimi  va  yagona  iqtisodiy  makonini 

buzishga xizmat qiladigan soliqlar o‘rnatilmasligi kerak; 

•  soliq  to‘lovchining  mulkchilik  shakli,  tashkilotning  tashkiliy-

huquqiy  maqomi,  jismoniy  shaxsning  fuqaroligi,  shuningdek, 

ustav  kapitali  yoki  mulkning  kelib  chiqish  davlati,  mintaqasi  yoki 

geografik joylashuviga bog‘liq bo‘lgan holda qo‘shimcha soliqlarni 

---

390 

joriy  etish,  soliq  stavkalari  va  imtiyozlarini  oshirish  yoki  ularni 

tabaqalashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi. 

Mustaqillikka  yaqinda  erishilganligi  bilan  bog‘liq  obyektiv 

sabablarga ko‘ra, soliq apparati xodimlarida bu sohada tajribaning 

hali  kamligi,  beqaror  iqtisodiy  sharoitda  ishlab  chiqilgan  soliq 

siyosati  asosida  yaratilgan  soliq  tizimi  oldindan  ko‘ra  bilish  qiyin 

bo‘lgan  ayrim  nuqsonlarga  ega  bo‘ladiki,  bu  holat  soliq 

to‘lovchilarni  ham,  soliq  organlarini  ham  qoniqtira  olmaydi. 

Masalan:  

•  soliqqa  tortishda  fiskal  yondashuvning  ustuvorligi.  Soliqlar 

to‘g‘risidagi 

muammoni 

hal 

etishda 

davlat 

byudjetining  

daromadliligi  birinchi  o‘ringa  qo‘yiladi  va  soliqlarning  tartibga 

soluvchi roliga yyetarli darajada e’tibor qaratilmaydi; 

•  yuridik shaxslarni soliqqa tortishning yuqori darajadaligi. Jami 

soliq  to‘lovlari,  turli  baholashlarga  ko‘ra,  yuridik  shaxslar 

daromadining  (foyda  va  mehnat  haqining) 40% dan  80% 

gachasini  tashkil  etayapti.  Egri  (bilvosita)  soliqlarning  (QQS  va 

aktsizlar)  yuki  ham  og‘ir  bo‘lib,  aynan  ular  inflyatsion 

jarayonlarning  generatori  bo‘lib  maydonga  chiqmoqda.  Ba’zi  bir 

mutaxassislarning  baholariga ko‘ra yalpi ichki mahsulotga nisbatan 

soliq  bosimi  30%  atrofida  bo‘lib,  bu  narsa  jahon  amaliyotidagiga 

nisbatan ancha yuqoridir; 

•  soliqqa  tortishni  murakkablashtiradigan  soliqlar,  yig‘imlar, 

ajratmalar,  badallar  (umumdavlat,  mintaqaviy,  mahalliy,  maqsadli 

va h.k.) sonining ko‘pligi; 

•  soliq  qonunlarining  beqarorligi,  soliqlarni  hisoblash 

tartibining  tez-tez  o‘zgartirib  turilishi,  soliq  qonunlarining  ayrim 

moddalari  puxta  ishlanmaganligi  va  ularning  o‘zaro  ziddiyatliligi. 

Soliq  qonunlarining  qaytariluvchan  (orqa  muddatga)  kuchga  ega 

bo‘lish hollarining mavjudligi. Soliq amaliyotining nisbatan kuchsiz 

axborot (informatsion) bazaga ega ekanligi; 

•  soliq 

vakolatlarining 

markaz 

va 

joylarda 

aniq 

chegaralanmaganligi  natijasida  ular  o‘rtasida  turli  nifoqlarning 

kelib chiqayotganligi; 

•  qonunda belgilangan davrda bir obyektning bir necha marta 

soliqqa tortilayotganligi; 

•  va boshqalar. 

Soliq  tizimidagi  bunday  kamchiliklar  uni  isloh  qilishini  taqozo 

etadi. 2016-yilda  boshlangan  yangi  iqtisodiy  siyosat  talablaridan 

395 

shartnomalarning  buzilganligi  uchun  olingan  jarimalar,  penyalar  va 

shunga o‘xshashlar kiradi. 

QQS  orqali  soliqqa  tortishda  soliq  imtiyozlari  mavjud. 

Masalan,  quyidagilar  QQS  bo‘yicha  soliqqa  tortishdan  ozod 

qilinishi mumkin: 

•  korxonaning ustav fondiga o‘tkazilgan mablag‘lar; 

•  eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlar; 

•  pul,  valyuta,  banknota  va  qimmatli  qog‘ozlar  muomalasi 

bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar; 

•  madaniyat va san’at muassasalarining xizmatlari; 

•  kvartira haqi; 

•  va boshqalar. 

QQSning  stavkalari  10  va  20%  darajasida  o‘rnatilgan. 10% li 

stavka  iste’mol  tovarlari  (aksizosti  tovarlaridan  tashqari)  va 

mamlakat  hukumati  tomonidan  tasdiqlangan  ro‘yxat  bo‘yicha 

bolalar uchun tovarlarga, 20% li stavka esa qolgan boshqa tovarlar, 

ishlar  va  xizmatlarga  (aksizosti  iste’mol  tovarlari  bilan  birgalikda) 

nisbatan amal qiladi.  

Tovar  (ish,  xizmat)larning  soliqqa  tortiladigan  aylanmasi 

aniqlanib,  soliq  imtiyozlari  va  soliq  stavkasi  o‘rnatilganidan  so‘ng 

soliqqa  tortiladigan  aylanmani  soliq  stavkasiga  ko‘paytirish  yo‘li 

bilan  QQSning  summasi  hisoblab,  topiladi.  Amaliyotda  QQSni 

to‘lovchi  byudjetga  sotilgan  tovar  (ish,  xizmat)lar  uchun  sotib 

oluvchidan olingan soliq summasi va moddiy boyliklar uchun mol 

yetkazib  beruvchiga  to‘langan  soliq  summasi  o‘rtasidagi  farqni 

to‘laydi,  ya’ni  hisobga  olish  mexanizmi  amal  qiladi.  Bu  yerda 

hisobga  olish  mexanizmi  korxonaga  mol yetkazib  beruvchiga  sotib 

olingan  tovar  (ish,  xizmat)lar  uchun  to‘langan  QQS  summasini 

sotib  oluvchiga  tovar  –  (ish,  xizmat)lar  sotilganda  olingan  QQS 

summasidan  chegirib  tashlash  imkonini  berishni  anglatadi. 

Tadbirkorlar  quyidagi  shartlar  bajarilganda  hisobga  olish 

(byudjetdan qoplash) huquqiga egadirlar: 

•  sotib olingan  tovar (ish, xizmat)lar mol yetkazib  beruvchiga 

to‘langan  bo‘lishi,  ya’ni  boshlang‘ich  va  hisob-kitob  hujjatlarida 

QQSning summasi alohida qatorda belgilanmog‘i lozim; 

•  sotib  olingan  tovar  (ish,  xizmat)lar  kirim  qilingan,  ya’ni 

balansda aks ettirilgan bo‘lishi kerak; 

•  sotib  olingan  moddiy  boyliklardan  ishlab  chiqarish 

maqsadlarida foydalanilgan bo‘lmog‘i lozim; 

---

394 

munosabatlarining  barcha  ishtirokchilari  uchun  teng  holatning 

yaratilishiga erishiladi; 

•  QQS  soliqqa  tortishning  nisbatan  oddiyroq  shaklidir.  Chunki 

bu  soliq  to‘lovchilarning  hammasi  uchun  mamlakatning  butun 

hududi  bo‘yicha  yagona  soliq  undirish  mexanizmi  joriy  etilgan 

bo‘ladi; 

•  davlat  uchun  ham  ustuvorlik  kasb  etadi.  Chunki  uni 

to‘lashdan bosh tortish yoki bo‘yin tovlash ancha murakkab bo‘lib, 

moliyaviy intizom buzilish holatlari kamayadi; 

•  QQS tadbirkor daromadining o‘sishidan manfaatdorlikni yuqori 

darajaga  ko‘taradi. Chunki  u  avtomatik  ravishda  korxonaning  ishlab 

chiqarish xarajatlarini soliqqa tortilishdan ozod qiladi. 

Rasmiy  ravishda  QQS  ishlab  chiqaruvchilar  va  savdo 

qiluvchilardan 

undiriladi. 

Biroq 

uning 

haqiqiy 

to‘lovchilari 

mahsulotlarni  sotib  oluvchilar,  ya’ni  aholining  keng  qatlami 

hisoblanadi.  Ular  tovarni  sotib  olish  bilan  birga  tovar  bahosining 

tarkibida QQS ni ham to‘laydilar. 

Quyidagi subyektlar QQSni to‘lovchilar hisoblanadi: 

•  mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, ishlab chiqarish va boshqa 

tijorat faoliyatini amalga oshiruvchi barcha yuridik shaxslar (xorijiy 

investitsiyali korxonalar bilan birgalikda); 

•  mamlakat  hududida  joylashgan  va  mustaqil  ravishda 

mahsulot  (ish,  xizmat)larni  sotayotgan  yakka  (oilaviy)  tartibdagi 

barcha  xususiy  korxonalar,  ularning  filiallari,  bo‘linmalari  va 

korxonaning boshqa shakllari. 

QQSning  obyekti  tovarlar,  bajarilgan  ishlar  va  ko‘rsatilgan 

xizmatlar aylanmasidir. Tovarlarni realizatsiya qilishda o‘zida ishlab 

chiqarilgan  va  chetdan  sotib  olingan  tovarlar  hisobga  olinadi. 

Bajarilganda  ishlar  esa  qurilish-montaj,  ilmiy-tadqiqot,  tajriba-

konstruktorlik, texnologik kabi ishlar inobatga olinadi. Shuningdek, 

xizmatlar  realizatsiya  qilinganda  aloqa,  transport,  uy-joy-maishiy 

xo‘jalik,  reklama,  innovatsion  va  boshqa  shunga  o‘xshash 

korxonalarning  xizmatlarni  ko‘rsatishdan  olingan  tushumlar 

nazarda  tutiladi.  Soliqqa  tortiladigan  aylanmaning  tarkibiga 

korxona  tomonidan  olingan  barcha  pul  mablag‘lari  (agar  ularning 

olinishi  tovar  (ish,  xizmat)larni  to‘lash  bo‘yicha  hisob-kitoblar  bilan 

bog‘liq  bo‘lsa),  shu  jumladan,  boshqa  korxonalardan  olingan 

moliyaviy  yordamlar,  maxsus  maqsadlarga  mo‘ljallangan  fondlarni 

to‘ldirish,  avans  to‘lovlari,  mahsulotlarni  yetkazib  berish  bo‘yicha 

391 

kelib  chiqib,  soliq  islohotlarini  amalga  oshirish  bo‘yicha  davlat 

siyosatining  asosiy  yo‘nalishlari  quyidagicha  bo‘lishi  maqsadga 

muvofiq : 

•  moliyaviy  yil  davomida  soliqlar  va  soliq  xarakteriga  ega 

bo‘lmagan to‘lovlarnin yagonaligi, ziddiyatsizligi va o‘zgarmasligini 

ta’minlovchi barqaror soliq tizimini yaratish; 

•  yyetarli darajada  tushum  bermaydigan  maqsadli  soliqlarni 

bekor  qilish  va  ularni  yiriklashtirish  bilan  soliqlar  sonini 

kamaytirish; 

•  pul mablag‘laridan maqsadli foydalanish yo‘nalishi va davlat 

byudjetining daromadli qismini shakllantirishning normativ tartibini 

saqlab 

qolgan 

holda 

davlatning 

byudjetdan 

tashqari 

jamg‘armalarini davlat byudjetiga konsolidatsiya qilish; 

•  mahsulot  ishlab  chiqaruvchilar,  ish  bajaruvchilar  va  xizmat 

ko‘rsatuvchilarga nisbatan soliq yukining og‘irligini yengillashtirish 

va  bir  vaqtning  o‘zida  soliqlarning  undirilish  darajasini  oshiruvchi 

mexanizmni joriy etishni aniq belgilash asosida ikki marta soliqqa 

tortilishga yo‘l qo‘ymaslik; 

•  byudjetlarning  turli  darajalariga  har  bir  soliqdan  tushumning 

minimal hissalarini o‘rnatish orqali soliq federalizmini rivojlantirish; 

•  soliq  imtiyozlarini  kamaytirish  va  ularni  soliqqa  tortishning 

umumiy tartibidan (rejimidan) chiqarish; 

•  aksizlarning  o‘ziga  xos  stavkalarini  o‘rnatish  amaliyotini 

kengaytirish; 

•  mineral  xomashyoning  alohida  turlaridagi  aksizlarni  resurs 

to‘lovlari bilan almashtirish; 

•  ekologik soliqlar va jarimalarning salmog‘ini oshirish; 

•  va boshqalar. 

Bunda asosiy vazifa, soliqlarning undirilish (yig‘ilish) darajasini 

oshirish  hisobiga  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulotda  soliq  tushumlari 

hissasining o‘sishini ta’minlashga erishishdir. 

Mamlakatning  soliq  tizimi  bir  necha  belgilar  va  omillarga 

muvofiq 

quyidagicha 

tasniflanishi 

(klassifikatsiya 

qilinishi) 

mumkin: 

1.  Soliqqa  tortishning  obyekti  hamda  soliq  to‘lovchi  va  davlat 

o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatlarga  bog‘liq  ravishda  soliqlar  to‘g‘ri 

(bevosita) va egri (bilvosita) soliqlarga bo‘linadi. 

To‘g‘ri  (bevosita)  soliqlar  subyektga  tegishli  bo‘lgan  bevosita 

daromadlar 

va 

mol-mulkdan 

olinadi. 

Ularning 

tarkibiga 

---

392 

korxonalarning  daromadi  (foydasi)dan  olinadigan  soliq,  jismoniy 

shaxslardan  olinadigan  daromad  solig‘i, korxonaning  mol-mulkidan 

olinadigan soliq va boshqalarni kiritish mumkin. 

Egri  (bilvosita)  soliqlar  tovarlar  va  xizmatlarga  nisbatan 

o‘rnatiladi  va  tovar  to‘lanadigan  baho  yoki  xizmatning  tarifi 

tarkibida  bo‘ladi.  Tovar  yoki  xizmatning  egasi  ularni  realizatsiya 

qilganda  soliq  summalarini  oladi  va  ularni  davlat  byudjetiga 

o‘tkazadi.  Tovar  yoki  xizmatni  sotib  oluvchi  bunday  soliqlarning 

haqiqiy  to‘lovchilari  bo‘lib  hisoblanadi.  QQS,  aksizlar  va  bojxona 

bojlari egri (bilvosita) soliqlarning tarkibiga kiradi. 

2.  Foydalanilishi  bo‘yicha  soliqlar  umumiy  va  maxsus 

(maqsadli) soliqlardan iborat bo‘lishi mumkin. 

Turli-tuman  tadbirlarni  moliyalashtirish  uchun  byudjetga 

tushadigan  soliqlar  umumiy  soliqlar  deyiladi.  Maxsus  (maqsadli) 

soliqlar  esa  oldindan  belgilangan  ma’lum  bir  maqsadlarga 

mo‘ljallangan  bo‘ladi.  Masalan,  transport  vositalari  uchun  benzin, 

dizel yoqilg‘isi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan 

soliq yo‘llarni qurish, rekonstruksiya qilish va joriy remont qilishga 

mo‘ljallangan. 

3.  Soliqlar  yig‘ilishi  va  qaysi  organga  tegishliligiga  qarab, 

umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linadi. 

Hozirgi davrda davlat byudjeti daromadlarini belgilashda to‘rtta 

soliq  hal  qiluvchi  rol  o‘ynamoqda.  Bular  qo‘shilgan  qiymat  solig‘i, 

aksizlar, korxonalarning daromadi (foydasi)dan olinadigan soliq va 

jismoniy  shaxslarning  daromadidan  olinadigan  soliqdir.  Ular 

hisobidan 

davlat 

byudjeti 

daromadlarining 

¾ 

qismi 

shakllanmoqda.