Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

   

17.3. Soliqlar va soliq tizimi 

 

Davlat  byudjeti  daromadlarini  shakllantirishda  soliqlar  hal 

qiluvchi ahamiyatga ega. Yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli 

bo‘lgan  mablag‘larning  bir  qismini  davlat  ixtiyoriga  majburiy 

va  qaytarilmaydigan  tarzda  o‘tkazuvchi  to‘lovlar  soliqlar 

deyiladi. Ular mamlakat milliy daromadining bir qismi bo‘lib, davlat 

byudjeti tizimining barcha bo‘g‘inlari bo‘ylab jalb qilinadi, qonunga 

muvofiq oldindan belgilangan miqdorda va muddatlarda davlatning 

ixtiyoriga borib tushuvchi yuridik va jismoniy shaxslarning majburiy 

to‘lovlari  hisoblanadi.  Soliqlar  hisobidan  davlatning  funksiyalari  va 

vazifalarini  bajarish  uchun  moliyaviy  asos  yaratiladi.  Soliqlarsiz 

davlat  faoliyat  ko‘rsata  olmaydi.  Chunki  ular  bozor  munosabatlari 

va xususiy mulkchilik hukmronligi sharoitida daromadlarni byudjetga 

jalb qilishning asosiy usuli bo‘lib hisoblanadi. 

Jamiyat  taraqqiyotining  hozirgi  bosqichida  aholi  keng 

qatlamlari daromadlarining 40% gachasi soliqlar orqali davlatning 

ixtiyoriga  o‘tmoqda.  Mamlakatlar  yalpi  ichki  (milliy)  mahsuloti  va 

milliy  daromadida  soliqlar  salmog‘i  ortib,  uning  darajasi  o‘rtacha 

18% dan 30-50% gacha yetib bordi. 

Soliqlar  yalpi  ichki  mahsulot  va  uning  tarkibiy  qismi  bo‘lgan 

milliy  daromadni  qayta  taqsimlashda  ishtirok  etib,  yagona  takror 

ishlab  chiqarish  jarayonining  bir  qismi,  ishlab  chiqarish 

munosabatlarining 

o‘ziga 

xos 

shakli 

hisoblanadi. 

Bular 

soliqlarning ijtimoiy mazmunini shakllantiradi. Soliqlar jamiyatdagi 

taqsimlash  munosabatlarining  tarkibiy  qismi  sifatida  ishlab 

chiqarish qonuniyatlarini o‘zida ifoda etadi. 

Ijtimoiy  mazmundan  tashqari  soliqlar  moddiy  asosga 

(mazmunga) ham egadir, ya’ni ular jamiyatning davlat tomonidan 

jalb  qilinadigan  pul  mablag‘larining  aniq  summasini  ham 

ifodalaydi.  Milliy  daromadni  qayta  taqsimlashda  soliqlar  davlat 

hokimiyat organlarini pul shaklidagi yangi qiymatning bir qismi bilan 

                                                 

75

  Bu  o‘rinlarda  keltirilgan  raqamlar  keyingi  bir  necha  yil  davomida  shu  yo‘nalishda  tarkib  topgan 

ko‘rsatkichlarning o‘rtachasini o‘zida mujassam etadi. 

---

380 

birlarigina  oldindan  belgilangan  maqsadlar  uchun  mo‘ljallangan. 

Ularning tarkibiga ijtimoiy sug‘urta badallarini kiritish mumkin. 

Soliqlar,  to‘lovlar,  yig‘imlar,  bojlar  va  majburiy  ajratmalarning 

alohida  shakllari  va  turlarining  yig‘indisi  davlat  byudjeti 

daromadlarining  yagona  tizimini  tashkil  etadi.  Turli  subyektlardan 

kelib  tushadigan  davlat  byudjeti  daromadlari  bir-biri  bilan  o‘zaro 

bog‘langan. 

Davlat byudjeti daromadlarining tarkibi va uning tuzilmasi doimiy 

bo‘lmasdan, 

mamlakat 

taraqqiyoti 

va 

davlatning 

oldidagi 

vazifalarning  o‘zgarishiga  muvofiq  ravishda  o‘zgarib  boradi. 

Masalan,  keyingi  yillarda  O‘zbekiston  Respublikasi  davlat 

byudjetining  daromadlari  uchun  quyidagi  tarkib  va  tuzilma 

shakllangan:  mamlakatimiz  davlat  byudjetining  daromadlari  ayni 

paytda  to‘g‘ri  (bevosita)  soliqlar,  egri  (bilvosita)  va  resurs  to‘lovlari 

va  mol-mulk  solig‘i,  ustama  foydadan  olinadigan  soliq, 

obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq 

va 

boshqa 

daromadlardan 

tarkib 

topmoqda. 

Davlatimiz 

byudjetining  daromadlarini  tarkibiy  tuzilmasida  egri  (bilvosita) 

soliqlar,  ya’ni  qo‘shilgan  qiymat  solig‘i,  aksizlar,  bojxona  bojlari, 

jismoniy  shaxslardan  olinadigan  yagona  boj  to‘lovi  va  transport 

vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz iste’moliga jismoniy 

shaxslardan  olinadigan  soliqlar  hal  qiluvchi  rol  o‘ynamoqda. 

Aynan  shu  guruhga  kiruvchi  soliqlar  hisobidan  davlat  byudjeti 

daromadlarining  yarmi  (50,23%)  shakllanayapti.  Bu  soliqlar 

orasida  qo‘shilgan  qiymat  solig‘i  (28,15%)  va  aksizlar  (16,47%) 

davlat  byudjeti  daromadlarini  shakllantirishda  alohida  ahamiyatga 

egadir.  Birgina  qo‘shilgan  qiymat  solig‘i  yordamida  davlat  byudjeti 

daromadlarining  ¼  qismidan  ko‘prog‘i  shakllanayotganligi  bu 

soliqning  davlat  byudjeti  daromadlari  tuzilmasidagi  o‘rni  katta 

ekanligini yaqqol ko‘rsatayapti. 

Shuningdek, 

Davlat 

byudjeti 

daromadlarining 

tarkibiy 

tuzilmasida  to‘g‘ri  (bevosita)  soliqlar  ham  o‘z  o‘rniga  ega.  Ular 

yordamida  davlat  byudjeti  daromadlarining  ¼  qismi  tashkil 

topayapti.  Uning  asosiy  qismi  (jami  to‘g‘ri  (bevosita)  soliqlarning 

49,4%)  esa  jismoniy  shaxslardan  olinadigan  daromad  solig‘ining 

hissasiga  to‘g‘ri  kelayapti.  Bu  yerda  yuridik  shaxslardan  olinadigan 

foyda  solig‘i  ham  shu  guruhga  kiruvchi  boshqa  soliqlarga  nisbatan 

davlat  byudjeti  daromadlarini  shakllantirishda  alohida  rol  (5,2%) 

o‘ynamoqda. 

373 

– soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi; 

–  davlat  uchun  soliqlarning  undirilishi  iloji  boricha  arzonroq 

bo‘lishi lozim; 

–  soliqlarning  undirilish  jarayoni  ishlab  chiqarishdan  xususiy 

sektorni siqib chiqarmasligi kerak.