Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Bahs-munozara yoki nazorat uchun savollar 

 

•  Davlat  byudjeti  qanday  omillarga  bog‘liq  holda  vujudga 

keladi va rivojlanadi? 

•  Davlat byudjeti o‘zida qanday munosabatlarni ifodalaydi? 

•  Davlat byudjeti uchun qanday xarakterli xususiyatlar xos? 

•  “Davlat  byudjeti”  tushunchasiga  terminologik  jihatdan  yana 

qanday tushunchalar qo‘shiladi? 

•  Mamlakatning  yalpi  ichki  (milliy)  mahsuloti  davlat  byudjeti 

orqali taqsimlanganda qanday bosqichlarni bosib o‘tadi? 

•  Davlat  byudjeti  fondini  shakllantirishda  qanday  ikki  tushun-

chalardan foydalaniladi? 

•  Qanday davlat byudjeti kategoriyalarini bilasiz? 

---

364 

•  davlat mulkiga tegishli bo‘lgan mol-mulkni sotishdan olingan 

tushumlar; 

•  davlat  zaxiralari  va  rezervlar  bo‘yicha  daromadlarning 

xarajatlardan o‘sgan qismi summasi; 

•  davlat  byudjeti  mablag‘larini  hisobga  oluvchi  hisobvaraq-

laridagi mablag‘lar qoldig‘ining o‘zgarishi; 

•  va boshqalar. 

Davlat  byudjeti  defitsitini  moliyalashtirishning  tashqi  manba-

lari qatoriga quyidagilar kiradi: 

•  mamlakat  hukumati  nomidan  qimmatbaho  qog‘ozlarni 

chiqarish  orqali  xorijiy  valyutada  amalga  oshirilgan  davlat 

zayomlari; 

•  xorijiy  valyutada  taqdim  etilgan  va  mamlakat  hukumati 

tomonidan  jalb  qilingan  xorijiy  davlatlar,  banklar  va  firmalar, 

xalqaro moliyaviy tashkilotlarning kreditlari. 

Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar 

va  xalqaro  huquqning  boshqa  subyektlari  oldidagi  (davlat 

kafolatlari  bo‘yicha  majburiyatlarni  qo‘shgan  holda)  mamlakat 

hukumatining  qarz  majburiyatlari  hukumatning  davlat  qarzini 

vujudga  keltiradi.  Bu  qarz  davlat  byudjetini  tashkil  yetadigan 

davlat  mulki  bilan  to‘liq  va  hech  qanday  shartsiz  ta’minlanishi 

kerak.  Bunda  davlat  hokimiyati  organlari  mamlakat  hukumatining 

qarz majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika 

byudjetining 

daromadlarini 

shakllantirish 

bo‘yicha 

barcha 

vakolatlardan foydalanadilar. 

Mamlakatning  qarz  majburiyatlari  quyidagi  shakllarda  bo‘lishi 

mumkin: 

•  qarz  oluvchi  sifatida  mamlakat  hukumati  nomidan  kredit 

tashkilotlari, xorijiy davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan 

tuzilgan kredit bitimlari va shartnomalari; 

•  mamlakat  hukumati  nomidan  qimmatbaho  qog‘ozlarni 

chiqarish orqali amalga oshirilgan davlat zayomlari; 

•  mamlakat  hukumati  tomonidan  davlat  kafolatini  berish 

to‘g‘risidagi shartnomalar; 

•  o‘tgan  yillardagi  mamlakatning  qarz  majburiyatlarini 

restrukturizatsiya  qilish  va  muddatini  o‘zgartirish  to‘g‘risidagi 

mamlakat  hukumati  nomidan  tuzilgan  (shu  jumladan,  xalqaro) 

bitimlar va shartnomalar; 

357 

•  boshqa xarajatlar. 

Davlat  byudjetining  xarajat  qismi  tarkibida  O‘zbekiston 

Respublikasi 

Vazirlar 

Mahkamasining, 

Qoraqalpog‘iston 

Respublikasi 

respublika 

byudjetining, 

viloyatlar 

viloyat 

byudjetlarining  va  Toshkent  shahri  shahar  byudjetining  tumanlar 

va shaharlar byudjetlarining zaxira jamg‘armalari hisobga olinadi. 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  davlat  byudjetining  xarajatlari 

uning  daromadlari  bilan  uzviy  bog‘langandir.  Bunday  o‘zaro 

bog‘liqlik  xarajatlarning  miqdoriy  jihatdan  daromadlarga  muvofiq 

kelishi  va  ularning  bir-biriga  o‘zaro  ta’sir  ko‘rsatishi  orqali 

ifodalanadi.  Bir  tomondan,  aksariyat  hollarda,  davlat  byudjeti 

xarajatlarining  hajmi  davlat  byudjeti  daromadlarining  hajmi  bilan 

cheklanadi.  O‘z  navbatida,  davlat  byudjeti  daromadlarining  hajmi 

esa  davlatning  iqtisodiy  imkoniyatlari  bilan  aniqlanadi.  Shuning 

uchun  ham  bu  yerda  davlat  byudjeti  xarajatlarining  shunday 

hajmini  va  milliy  xo‘jalikda  pul  fondlarini  shakllantirishda  davlat 

byudjeti  mablag‘laridan  foydalanishning  shunday  muddatlarini 

o‘rnatish  kerakki,  ular  minimal  xarajatlar  qilib  maksimal  samaraga 

erishish  orqali  davlat  oldidagi  ijtimoiy-iqtisodiy  vazifalarni 

muvaffaqiyatli  bajarilishini  ta’minlasin.  Boshqa  tomondan  esa, 

ishlab  chiqarishning  o‘sishiga  ijobiy  ta’sir  qilish,  ilmiy-texnika 

taraqqiyotini  tezlashtirish  va  milliy  xo‘jalikdagi  proporsiyalarni 

optimallashtirish  orqali  davlat  byudjetining  xarajatlari  uning 

daromadlari darajasining ortishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 

Davlat  byudjeti  xarajatlari  hajmining  yildan-yilga  ortib  borishi 

ularni 

milliy 

xo‘jalikning 

samaradorligi 

nuqtayi 

nazaridan 

baholashni  dolzarb  muammoga  aylantirib  qo‘yadi.  Bunda  milliy 

xo‘jalikning yakuniy natijasini baholab, faqat unga tegishli bo‘lgan 

daromadlarning  qo‘shimcha  ravishda  o‘sganligiga  e’tibor  berish 

bilan  cheklanish  maqsadga  muvofiq  emas.  Bunda,  bir  vaqtning 

o‘zida,  jamiyatning  ijtimoiy  taraqqiyot  darajasi,  ijtimoiy  muam-

molarning  qay  darajada  hal  etilganligi  ham  nazardan  chetda 

qolmasligi  kerak.  Albatta,  milliy  xo‘jalikning  yakuniy  natijasi  davlat 

byudjeti  xarajatlarining  umumiy  hajmiga,  ularning  tarkibiy 

tuzilishiga,  davlat  byudjeti  mablag‘laridan  to‘g‘ri,  tejamli  va 

samarali  foydalanishga  bevosita  bog‘liq.  Shuning  uchun  ham 

hozirgi  sharoitda  davlat  byudjeti  xarajatlarining  ilmiy  asoslangan 

holda  rejalashtirilishiga,  davlat  byudjeti  mablag‘laridan  foydalanish 

---

358 

ustidan  o‘rnatilgan  moliyaviy  nazorat  tizimiga  alohida  e’tibor  berish 

lozim. 

Milliy xo‘jalikni moliyaviy tartibga solishning muhim vositalaridan 

biri  ham  davlat  byudjetining  xarajatlaridir. Moliyaviy  tartibga  solish 

deyilganda,  milliy  xo‘jalikdagi  oqilona  nisbat  (proporsiya)larni 

ta’minlash  maqsadida  davlat  byudjeti  mablag‘larini  tarmoqlar  va 

hududlar bo‘yicha taqsimlash va  qayta taqsimlashning  shakllari  va 

metodlari  majmui  tushuniladi.  Milliy  xo‘jalikni  moliyaviy  tartibga 

solishning 

obyektiv 

zarurligi 

katta 

o‘zgaruvchanlik 

bilan 

xarakterlanadigan,  uning  murakkab  organizmi  turli  qismlarida 

moliyaviy  resurslarni  jamg‘arish  sur’atlarining  turlichaligi  bilan 

izohlanadi. Davlat byudjeti resurslarini sarf qilish orqali davlat pul 

mablag‘larini  taqsimlashda  vujudga  kelgan  proporsiyalarni 

o‘zgartirishi  va  buning  oqibatida  ba’zi  bir  tarmoqlarning 

(hududlarning)  rivojlanishini  tezlashtirishi  va  boshqalarining 

rivojlanishini  rag‘batlantirmasdan,  milliy  xo‘jalikning  rivojlanishini 

tartibga  solishi  mumkin.  Davlat  byudjeti  mablag‘larining  katta 

qismini 

muhim 

ishlab 

chiqarish-hududiy 

komplekslarni 

rivojlantirishga 

sarflash 

sekin-astalik 

bilan 

chuqur 

sifat 

o‘zgarishlarining sodir bo‘lishiga – ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibiy 

tuzilmasining o‘zgarishiga olib keladi. 

Mamlakat  iqtisodiyotini  moliyaviy  jihatdan  tartibga  solish 

davlat  byudjeti  daromadlarini  rejalashtirish  va  byudjetdan 

moliyalashtirish 

jarayonlari 

davomida 

amalga 

oshiriladi. 

Rejalashtirish 

jarayonining 

o‘zidayoq 

davlat 

byudjeti 

xarajatlarining  umumiy  hajmi  gorizontaliga  (tarmoq,  vazirlik  va 

maqsadli  yo‘nalishlarga)  va  vertikaliga  (boshqaruvning  turli 

darajalariga  muvofiq  ravishda)  taqsimlanib,  iqtisodiyotda  tarkibiy 

o‘zgarishlarning  sodir  bo‘lishi  uchun  tegishli  sharoit  yaratiladi. 

Byudjetdan  moliyalashtirish  jarayonida  esa  davlat  o‘zining 

ixtiyoriga  kelib  tushayotgan  pul  mablag‘larini  rejalashtirilgan 

tadbirlar  doirasida  va  undan  tashqarida  keng  xarajat  qilish 

imkoniga  ega  bo‘ladi.  Mablag‘larni  konkret  taqsimlovchilarga 

davlat  byudjeti  kreditlarini  ochish,  davlat  byudjeti  mablag‘larini 

berish  va  ulardan  samarali  foydalanishni  nazorat  qilib,  moliya 

organlari  iqtisodiyotning  rivojlanishi  ustidan  kuzatuv  olib  boradilar 

va 

zarur 

holatlarda 

taqsimlanayotgan 

davlat 

byudjeti 

mablag‘larining proporsiyalarini o‘zgartiradilar. 

363 

moliyalashtirishning  asosiy  manbalaridan  biri  davlatning  qarz 

olishidir. 

Davlatning  qarz  olishi  jismoniy  va  yuridik  shaxslar,  xorijiy 

davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayom va 

kreditlarni  olishdan  iborat  bo‘lib,  hukumat  oldida  qarz  oluvchi  yoki 

boshqa  qarz  olganlarning  qarzlarni  qaytarishi  bo‘yicha  kafolatchi 

sifatidagi majburiyatlari vujudga keladi.  

Davlatning ichki qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy 

davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan  jalb qilinadigan zayom 

va  kreditlarni  olishdan  iborat  bo‘lib, ular  bo‘yicha  qarz  oluvchi  yoki 

boshqa  qarz  olganlarning  qarzlarni  qaytarish  bo‘yicha  ham 

kafolatchi  sifatida  hukumatning  o‘z  milliy  valyutasida  ifodalangan 

qarz majburiyatlari paydo bo‘ladi.  

Davlatning tashqi qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy 

davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan  jalb qilinadigan zayom 

va  kreditlarni  olishdan  iborat  bo‘lib, ular  bo‘yicha  qarz  oluvchi  yoki 

boshqa  qarz  olganlarning  qarzlarni  qaytarish  bo‘yicha  kafolatchi 

sifatida 

hukumatning 

xorijiy 

valyutada 

ifodalangan 

qarz 

majburiyatlari vujudga keladi.  

Davlat  byudjeti  defitsitini  moliyalashtirishning  barcha  manbalari 

jalb  qilingan  mablag‘larning  asosiy  turlari  bo‘yicha  navbatdagi 

moliyaviy  yilga  mo‘ljallangan  davlat  byudjeti  to‘g‘risidagi  qonunda 

qonunchilik  hokimiyati  organlari  tomonidan  albatta  tasdiqlanishi 

kerak. 

Davlat  byudjeti  defitsitini  moliyalashtirishning  manbai  sifatida 

mamlakat  Markaziy  bankining  kreditlari  va  Markaziy  bank 

tomonidan  hukumatning  sotib  olingan  qarz  majburiyatlari 

maydonga chiqishi maqsadga muvofiq emas. 

Davlat  byudjeti  defitsitini  moliyalashtirishning  barcha  manba-

larini ikki guruhga bo‘lish qabul qilingan: 

1) ichki manbalar; 

2) tashqi manbalar. 

Davlat  byudjeti  defitsitini  moliyalashtirishning  ichki  manbalari 

sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 

•  mamlakat  hukumati  tomonidan  shu  mamlakatning  milliy 

valyutasida kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar; 

•  mamlakat  hukumati  nomidan  qimmatbaho  qog‘ozlarni 

chiqarish orqali amalga oshirilayotgan davlat zayomlari; 

---

362 

•  davlat  byudjetining  balansliligi,  daromadlarning  xarajatlardan 

ko‘pligi 

ba’zan 

iqtisodiyotning 

sog‘lom 

va 

uzluksiz 

rivojlanayotganligidan dalolat bermaydi; 

•  davlat byudjeti defitsitining darajasi, odatda, mamlakat yalpi 

ichki  (milliy)  mahsuloti  miqdorining  2-3%idan  oshmasligi  lozim. 

Ana  shu  chegaradan  oshilsa,  uni  tezroq  kamaytirish  (yoki  shu 

darajaga keltirish) choralarini ko‘rish kerak; 

•  davlat byudjeti defitsitini qoplash uchun, eng avvalo, davlat 

kreditining  turli  shakllaridan  foydalanmoq  lozim.  Shuningdek, 

davlat  qimmatbaho  qog‘ozlarini  moliyaviy  bozorga  joylashtirish 

ham  maqsadga  muvofiq.  Muomalaga  ko‘proq  miqdorda  pul 

chiqarish yo‘lidan esa foydalanmaslik kerak; 

•  davlat  byudjeti  defitsitining  darajasini  kamaytirish  yoki  unga 

barham  berish  uchun,  birinchi  navbatda,  iqtisodiyotning  o‘zini 

“davolamoq” lozim. Aks holda, ana shu maqsadga erishish uchun 

ko‘zda  tutilgan  har  qanday  tadbir,  albatta,  muvaffaqiyatsizlikka 

uchraydi. 

Davlat  byudjeti  defitsitining  darajasini  kamaytirish  yoki  unga 

barham  berish  borasidagi  amalga  oshirilishi  lozim  bo‘lgan  chora-

tadbirlarning eng asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: 

•  davlat  byudjeti  mablag‘larining  investitsion  yo‘nalishini 

o‘zgartirish,  ularni  eng  ko‘p  samara  beradigan  tarmoq  va 

sohalarga sarflash; 

•  xo‘jalik yuritishning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchi 

moliyaviy imtiyoz va jazolardan keng foydalanish; 

•  Davlat  byudjetidan  moliyalashtirish  va  davlat  iqtisodiyoti 

sohasini qisqartirish; 

•  harbiy xarajatlar miqdori ni kamaytirish; 

•  eng  muhim  ijtimoiy  dasturlarnigina  moliyalashtirishni  saqlab 

qolish,  yirik  davlat  byudjeti  xarajatlarini  talab  etuvchi  dasturlarni 

qabul qilishni to‘xtatib turish; 

•  Markaziy  bankning  qarzlarni  davlat  qimmatbaho  qog‘ozlari 

shaklida  rasmiylashtirmasdan  turib  hukumat  organlariga  kredit 

berishini taqiqlab qo‘yish; 

•  xorijiy sarmoyalarni jalb etish; 

•  va boshqalar. 

Davlat 

byudjeti 

defitsiti 

vujudga 

kelgan 

paytda 

uni 

moliyalashtirish 

manbalarini 

aniqlab 

olmoq 

zarur. 

Uni 

359 

Daromadlarni  davlat  byudjetidagi  xarajatlarning  aniq  turlari  va 

yo‘nalishlari  bo‘yicha  biriktirilishi  prinsipi  bo‘lmaganligi  uchun  bu 

yerda  davlat  byudjeti  resurslarini  keng  miqyosda  o‘tkazish  va 

shunga  muvofiq  ravishda  davlatning  ixtiyoriga  kelib  tushuvchi  pul 

mablag‘laridan  har  qanday  zarur  yo‘nalishlarda  foydalanilishi 

mumkin. 

Davlat  byudjeti  xarajatlarining  tarkibi  va  uning  tuzilmasi 

davlatning  tabiatiga,  u  tomonidan  bajarilayotgan  funksiyalarga, 

milliy  xo‘jalikning  ehtiyojlariga  bog‘liq  hamda  davlat  byudjeti 

mexanizmi  orqali  ishlab  chiqarish  va  iste’molning  ba’zi  bir 

omillariga  davlatning  ta’sirchanligini  ta’minlash  kabilar  bilan 

belgilanadi. 

Davlat  byudjetining  xarajatlaridan  foydalanish  byudjetdan 

moliyalashtirish  orqali  amalga  oshiriladi.  Shu  munosabat  bilan, 

byudjetdan  moliyalashtirish  deyilganda  rejada  ko‘zda  tutilgan 

tadbirlarni  amalga  oshirish  uchun  subyektlarga  byudjetdan 

mablag‘larni  taqdim  etish  tizimi  tushuniladi.  U  pul  mablag‘larini 

taqdim  etishning  o‘ziga  xos  bo‘lgan  shakl  va  metodlari  bilan 

xarakterlanadi 

hamda 

ma’lum 

bir 

prinsiplarga 

tayanadi. 

Byudjetdan  moliyalashtirishning  prinsiplari,  shakllari  va  metodlari 

bu  tizimning  tarkibiy  elementlari  bo‘lib  hisoblanadi  va  uning  amal 

qilish  natijalariga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi.  Muhim  ijtimoiy-iqtisodiy 

vazifalar  hal  etilayotgan  paytda  byudjetdan  oqilona  va  samarali 

moliyalashtirish tizimining ahamiyati yanada ortadi. 

Byudjetdan  moliyalashtirishning  oqilona  tizimini  tashkil  etishda, 

eng avvalo, moliyalashtirish prinsiplari muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi 

amaliyotda  foydalanilayotgan  byudjetdan  moliyalashtirishning 

prinsiplarini  umumiy  va  xususiy  guruhlarga  bo‘lish  mumkin. 

Umumiy 

prinsiplar 

byudjetdan 

mablag‘ 

oladigan 

barcha 

subyektlarning  faoliyatiga  tegishlidir.  Xususiy  prinsiplar  esa 

subyektlar  faoliyatining  tashkil  etilishiga  bog‘liq  ravishda  davlat 

byudjeti mablag‘larining taqdim etilish tartibini belgilab beradi. 

Byudjetdan  moliyalashtirishning  umumiy  prinsiplari  quyidagi-

lardan iborat bo‘lishi mumkin: 

– minimum xarajatlardan maksimum samara olish; 

–  davlat  byudjeti  mablag‘laridan  foydalanishning  maqsadli 

xarakterdaligi; 

---

360 

–  ko‘zda  tutilgan  rejalarning  bajarilishi  va  oldin  berilgan 

mablag‘lardan foydalanilganligini inobatga olgan holda davlat byudjeti 

mablag‘larini taqdim etish. 

Byudjetdan moliyalashtirish amaliyotida umumiy tamoyillar bilan 

birgalikda xususiy prinsiplardan ham foydalaniladi. Ularning tarkibiga 

quyidagilar kiradi: 

– davlat byudjeti mablag‘larini faqat ishlab chiqarishni kengay-

tirish xarajatlariga ajratish; 

– davlat byudjeti mablag‘larining miqdorini aniqlashda “qoldiq” 

yondashuvidan foydalanish;  

–  byudjetdan  moliyalashtirish  rejalashtirilayotgan  xarajatlardan 

kredit metodini ta’minlash bilan birgalikda foydalanish; 

–  korxonalarning  moliyaviy  holatini  byudjetli  tartibga  solish 

prinsipi va boshqalar. 

Amaliyotda  byudjetdan  moliyalashtirishning  turli  shakllaridan 

foydalaniladi.  Smetali  moliyalashtirish,  dotatsiya,  subvensiya, 

subsidiya, davlat byudjeti ssudalari, baholardagi farqni qoplash va 

boshqalar byudjetdan moliyalashtirishning shakllaridir

70

.