Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 

16.3. Davlat byudjetining xarajatlari 

 

Davlat  byudjetining  xarajatlari  umumiy  moliyaviy  kategoriya 

bo‘lgan  davlat  byudjetining  ko‘rinishlaridan  biri  bo‘lib,  unga  tegishli 

bo‘lgan  umumiy  xususiyatlarga  egadir.  Ya’ni  ular  taqsimlash 

xarakteriga  ega,  ifodalanishning  pul  shakli  xos,  pul  fondlarining 

amal qilishi bilan bog‘langan va davlat tomonidan  tashkil qilinadi. 

Shu  bilan  birgalikda  davlat  byudjetining  xarajatlari  bir  butunning 

o‘ziga 

xos 

qismi 

bo‘lganligi 

uchun 

ular 

davlatning 

markazlashtirilgan  pul  fondlari  mablag‘laridan  foydalanish  va 

tegishli  fondlarni  shakllantirish  bilan  bog‘liqdir.  Bu  taqsimlash 

munosabatlarining  moddiy-buyumlashgan  shakli  turli  sohalarga 

yo‘naltirilayotgan  davlat  byudjeti  mablag‘larining  harakatidan 

iborat. 

Davlat  byudjetining  xarajatlari  xarajatlarning  konkret  turlari 

orqali  namoyon  bo‘ladi.  Davlat  byudjeti  xarajatlari  turlarining 

xilma-xilligi  esa,  o‘z  navbatida,  quyidagi  omillarning  mavjudligi 

bilan  belgilanadi:  davlatning  iqtisodiy  tabiati  va  funksiyalari; 

mamlakatning 

ijtimoiy-iqtisodiy 

taraqqiyot 

darajasi; 

davlat 

byudjetining  milliy  iqtisodiyot  bilan  bog‘langanligi;  iqtisodiy 

munosabatlarning 

rivojlanganlik 

darajasi; 

davlat 

byudjeti 

mablag‘larining namoyon bo‘lish shakllari va h.k. 

Jamiyatning iqtisodiy hayotida davlat byudjeti xarajatlarining roli 

va  ahamiyatini  aniqlash  uchun  ularni  ma’lum  belgilarga  ko‘ra 

turkumlashtirish  maqsadga  muvofiq.  Ular  o‘zlarining  iqtisodiy 

mazmuni,  ijtimoiy  takror  ishlab  chiqarishdagi  roli,  ishlab  chiqarish 

tarmoqlari  va  faoliyat  turlari,  ijtimoiy  mo‘ljallanganligi  bo‘yicha  va 

ma’lum maqsadlariga ko‘ra alohida guruhlarga ajratilishi mumkin. 

Iqtisodiy  mazmuniga  ko‘ra  davlat  byudjetining  xarajatlari 

kapital va joriy xarajatlarga bo‘linadi. 

                                                 

68

 Davlat byudjeti daromadlariga oid ushbu paragrafda ko‘tarilgan masalalarning aksariyati, ma’lum ma’noda biroz 

takrorlashlar bo‘lishiga qaramasdan,   darslikning 17-bobi doirasida batafsilroq ko‘rib chiqiladi. 

337 

Lekin ishlab chiqarish munosabatlari har doim buyumlashgan 

tarzda  vujudga  keladi.  Bu  munosabatlarning  buyumlashgan 

qatlami  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulot  hisoblanadiki,  u  taqsimlash 

jarayonida  qiymat  shaklida  ishtirok  etadi.  Byudjetli  taqsimlash 

munosabatlariga, ichki jihatdan, qator iqtisodiy qonunlarning ta’siri 

ostida  bo‘lgan  moliyaviy  aloqalarning  keng  doirasi  xarakterlidir. 

Davlat  byudjeti  ko‘p  sonli  va  bo‘lingan  taqsimlash  aktlarining 

majmui  orqali  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulot  harakatining  asosiy 

yo‘nalishlarida  namoyon  bo‘ladi.  Aynan  davlat  byudjeti  iste’mol  va 

jamg‘arish  fondlarining  shakllanishiga,  iste’mol  fondining  qismlarga 

ajralishiga,  sof  daromadning  davlat  va  subyektlar  o‘rtasida 

bo‘linishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. 

Davlat  byudjetining  turli  belgilari  va  xususiyatlarining  yuqorida 

bayon  qilingan  tavsiflariga  tayangan  holda  uning  mohiyatini 

aniqlab  beruvchi  quyidagi  ta’rifni  berish  mumkin:  mamlakatning