Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 

16-BOB.  DAVLAT BYUDJETI 

   

16.1.  Davlat byudjetining mohiyati, funksiyalari va  

ahamiyati 

 

Davlat  byudjeti  kishilik  jamiyati  taraqqiyotining  ma’lum  bir 

bosqichida  paydo  bo‘lgan.  Davlat  byudjeti  tashkil  etishga  ehtiyoj, 

eng  avvalo,  siyosiy  tashkilot  sifatida  davlatning  vujudga  kelishi 

bilan  bevosita  bog‘liqdir.  Har  bir  davr  ijtimoiy  tuzumiga  tegishli 

bo‘lgan  ishlab  chiqarish  munosabatlarining  asosiy  belgilari  davlat 

faoliyati  va  davlat  byudjetining  taqsimlash  mexanizmi  sifatidagi 

mazmunini belgilab beradi. 

Hozirgi  sharoitda  davlat  byudjeti  ijtimoiy  (ishlab  chiqarish) 

munosabatlarning  bir  qismini  ifoda  etib,  davlatning  ixtiyoriga 

mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning 

muayyan  qismini  to‘plash  va  uni  jamiyat  taraqqiyotining  turli 

sohalarini  (iqtisodiyot,  maorif,  sog‘liqni  saqlash,  fan,  madaniyat, 

ijtimoiy ta’minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar) mablag‘ bilan 

ta’minlash  imkonini  beradigan  muhim  taqsimlash  vositasi 

(instrumenti)dir.  

Mohiyatiga  ko‘ra  davlat  byudjeti  mamlakat  moliya  tizimining 

tarkibiy  qismi  bo‘lib,  shunga  mos  ravishda  moliya  tizimiga  doir 

barcha  belgi  (xususiyat)larga  ega  va  unga  tegishli  bo‘lgan  barcha 

funksiyalarni  bajaradi.  Bir  vaqtning  o‘zida,  davlat  byudjeti  faqat 

o‘ziga xos bo‘lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular o‘z 

navbatida, 

davlat 

byudjetini 

moliya 

tizimining 

boshqa 

bo‘linmalaridan ajratib turadi va unda markaziy o‘rinni egallashga 

asos  bo‘ladi.  Uning  ana  shunday  xususiyatlaridan  biri  bevosita 

davlatga tegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda 

davlat barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo‘lsa-da, 

uning  bu  xislati,  ya’ni  mamlakatning  moddiy  va  moliyaviy 

resurslarni asosiy taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda katta 

kuch bilan namoyon bo‘ladi. 

Davlat  byudjeti  juda  keng  qamrovli  va  murakkab  tushuncha 

bo‘lib, 

uni 

boshqarishda 

O‘zbekiston 

Respublikasining 

Konstitutsiyasi,  tegishli  kodeks,  qonun,  farmon,  qaror  va 

qonunosti  hujjatlari  huquqiy  asos  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Ularning 

---

328 

ichida  eng  muhimlaridan  biri  “O‘zbekiston  Respublikasining 

Davlat byudjeti Kodeksi” hisoblanadi”

63

.  

Yagonalik  (birlik)  va  yuqori  darajada  markazlashuv  davlat 

byudjetining  muhim  xususiyatlaridandir.  Turli  ma’muriy-hududiy 

byudjetlar 

ko‘pligiga 

qaramasdan, 

ularning 

barchasi  quyi 

bo‘g‘inlarning  yuqori  bo‘linmalarga  ketma-ket  bo‘ysunishiga  rioya 

qilgan holda yagona davlat byudjetiga birlashadi. Bir vaqtning o‘zida 

davlat  byudjeti  resurslarini  shakllantirish  va  ulardan  foydalanishda 

demokratizm  prinsiplariga  ham  rioya  qilinadi.  Chunki  davlat 

hokimiyatining 

barcha 

organlari  o‘zlarining 

davlat 

byudjeti 

mablag‘lariga ega va o‘zlariga  tegishli davlat byudjeti  huquqlaridan 

foydalanadilar.  Davlat  byudjetiga  xos  ana  shu  xarakterli  belgilar 

mablag‘lar bilan manyovr qilish va davlat byudjeti siyosatini oqilona 

tashkil etish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. 

Moliya  tizimining  boshqa  bo‘linmalaridan  farqli  holda,  davlat 

byudjetida,  ikki  tushunchaning  terminologik  qo‘shilishi  mavjud: 1) 

davlat byudjeti – iqtisodiy (moliyaviy) kategoriya sifatida; 2) davlat 

byudjeti  –  mamlakatning  asosiy  moliyaviy  rejasi  sifatida.  Ayrim 

hollarda  davlat  byudjetining  mohiyati  faqat  mamlakatning  asosiy 

moliyaviy  rejasi  sifatida  talqin  etiladi.  Buni  to‘g‘ri  deb  e’tirof  etib 

bo‘lmaydi. Chunki iqtisodiyotga tegishli bo‘lgan har qanday reja u 

yoki  bu  iqtisodiy  kategoriyaning  namoyon  bo‘lish  shakllaridan  biri 

hisoblanadi.  Shunga  muvofiq  ravishda,  davlatning  asosiy 

moliyaviy 

rejasi 

davlat 

byudjeti 

(umumdavlat 

moliyasi) 

kategoriyasining  namoyon  bo‘lish  shaklidir.  Ya’ni  davlat  byudjeti 

davlatning  asosiy  moliyaviy  rejasi  sifatida  iqtisodiy  kategoriya  va 

byudjetga  xos  bo‘lgan  xususiyatlar  majmuining  namoyon 

bo‘lishidir.  Iqtisodiy  kategoriya  va  mamlakatning  asosiy  moliyaviy 

rejasi  sifatida  ularning  “davlat  byudjeti”  deb  bir  xil  nomlanishi 

predmetning mohiyatini o‘zgartirmaydi va davlat byudjetini iqtisodiy 

(moliyaviy) kategoriyalar tarkibidan chiqarishga asos bo‘la olmaydi.

 

Bundan  kelib  chiqadigan  asosiy  xulosa  shuki,  davlat  byudjeti 

deyilganda, 

eng 

avvalo, 

ikki 

tushunchaning 

qo‘shilishini 

tushunmoq kerak: 1) davlat miqyosida yalpi ichki (milliy) mahsulotni 

taqsimlash  natijasida  vujudga  keladigan  iqtisodiy  (moliyaviy) 

munosabatlar  (iqtisodiy  kategoriya); 2) shu  kategoriyaning 

namoyon bo‘lish shakli sifatida davlatning asosiy moliyaviy rejasi. 

                                                 

 

63

 Darslikning davlat byudjeti bilan bog‘liq boblarini tayyorlashda mazkur kodeks  muhim manba sifatida ishlatildi.  

329 

Yalpi  ichki  (milliy)  mahsulotni  taqsimlashning  moliyaviy  vositasi 

(instrumenti)  sifatida  davlat  byudjeti  boshqa  xususiyatlarga  ham 

ega.  Agar  moliya  yordamida  taqsimlash  qiymatning  shakllari 

o‘zgargan  sharoitda  va  ko‘plab  oldi-sotdilar  natijasida  amalga 

oshirilsa,  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulotning  davlat  byudjeti  orqali 

taqsimlanishi ma’lum darajada, almashuvdan ajralgan holda sodir 

bo‘ladi.  Qiymatning  davlat  byudjeti  orqali  harakatlanishi  moddiy 

mahsulotning  harakatidan  to‘liq  uziladi  va  sof  qiymat  xarakterini 

kasb  etadi.  Faqat  davlat  byudjetidan  tashqarida,  davlat  byudjeti 

resurslari 

sarflanayotganda 

taqsimlash 

va 

almashuv 

operatsiyalarining qayta qo‘shilib ketishi sodir bo‘ladi. 

Moliya  tizimining  boshqa  barcha  bo‘linmalari  va  iqtisodiy 

(moliyaviy) kategoriyalar (baho, ish haqi, kredit va boshqalar) bilan 

chambarchas bog‘liqligi ham davlat byudjetiga xos xususiyatdir. 

Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda u orqali amalga 

oshiriladigan  taqsimlash  jarayonlarining  mazmunini  ko‘rib  chiqish 

alohida ahamiyat kasb etadi. 

Yalpi  ichki  (milliy)  mahsulotni  davlat  byudjeti  orqali  taqsimlash 

bir  vaqtning  o‘zida,  o‘zaro  bog‘langan  va  ma’lum  darajada 

mustaqil bo‘lgan uch bosqichdan iborat bo‘ladi:  

1) umumdavlat  pul  fondini  shakllantirish  (davlat  byudjeti 

daromadlari); 

2) hududiy  va  ma’lum  maqsadlarga  mo‘ljallangan  ko‘p  sonli 

davlat byudjeti fondlarini yaratish; 

3) davlat  byudjeti  fondidan  foydalanish  (davlat  byudjeti 

xarajatlari). 

Davlat  byudjeti  orqali  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulotni 

taqsimlashning bu bosqichlari bir vaqtning o‘zida va uzluksiz sodir 

bo‘lsada, bu ularning nisbatan alohidaligini ham inkor etmaydi. Bu 

bosqichlarni  bo‘lish  va  ularni  alohida-alohida  ko‘rib  chiqish  orqali 

byudjetli  taqsimlashning  xarakteri,  shakli  va  metodlari  to‘g‘risida 

osonroq va aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin. 

Birinchi  bosqichda  yuridik  va  jismoniy  shaxslarga  tegishli  pul 

mablag‘larining  bir  qismi  davlatning  qo‘lida  to‘planishi  (jamlanishi) 

sodir bo‘ladi. Ana shu asosda mablag‘larni oluvchi sifatida davlat 

bilan  mablag‘larni  to‘lovchilar  o‘rtasida  moliyaviy  (byudjet) 

munosabatlar  vujudga  keladi.  Bu  munosabatlar,  asosan, 

majburiylik  xarakteriga  egadir.  Bu  bosqichdagi  taqsimlash 

jarayonlarining  xarakterli  xususiyati  shundaki,  byudjetga  tushuvchi 

---

352 

–  byudjetga  daromadlarni  undirishda  soliq  organlarining 

huquq va majburiyatlari. 

Yuqorida  bayon  etilgan  choralarni  ishlab  chiqish  va  amalga 

oshirishda 

davlat 

va 

byudjetga 

daromadlarni 

to‘lovchilar 

o‘rtasidagi  manfaatlarning  oqilonaligini  ta’minlashga  katta  e’tibor 

bermoq lozim

68

.