|
K
a
+ K
qk
= 1
Qarz va o‘z mablag‘larining nisbati koeffitsiyenti XYuS
majburiyatlarining o‘z mablag‘lariga nisbati bilan aniqlanadi:
K
qu
= M
qk
: O‘
k
Bu yerda: K
qu
- qarz va o‘z mablag‘larining nisbati
koeffitsiyenti;
M
qk
- majburiyatlar (qarziy kapital);
O‘
k
- o‘z kapitali (o‘z mablag‘lari).
Qarz va o‘z mablag‘larining nisbati koeffitsiyenti o‘z
mablag‘lari aktivlariga joylashtirilgan har bir so‘mga XYuS
335
taqsimlash munosabatlari vujudga kelmaydi. Chunki bu bosqichda
iste’mol maqsadlari uchun ajratilgan barcha davlat byudjeti
resurslari tegishli subyektlarning fondlarini (masalan, ijtimoiy soha
xodimlarining ish haqi fondi, ijtimoiy iste’mol fondlari va boshqalar)
shakllantirishga yo‘naltiriladi.
Daromadlar singari, davlat byudjetining xarajatlari ham obyektiv
iqtisodiy (byudjet) kategoriya(si)dir. U kategoriya sifatida byudjetni
taqsimlash munosabatlarining ma’lum bir yakuniy qismini abstrakt
holda
umumlashtiradi.
Ularning
moddiylashuvi
byudjetdan
subyektlarga
pul
mablag‘larining
teskari
oqimi
bilan
xarakterlanadi. Bu munosabatlarning asosida moliya tizimining
barcha bo‘linmalariga xos bo‘lgan taqsimlash jarayoni – pul
fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish yotadi. Lekin bu
yerda jarayon teskari tartibda sodir bo‘ladi: pul fondlarini
shakllantirish ulardan foydalanishidan oldin sodir etilmasdan, davlat
byudjeti
mablag‘laridan
foydalanuvchilarda
fondlarning
shakllanishiga olib keladi.
Davlat byudjeti mablag‘larini olgandan keyin subyektlar o‘zlari-
ning pul fondlarini tashkil qiladilar. Bu pul fondlari, o‘z navbatida,
ma’lum maqsadlarga mo‘ljallangan kichik fondlarga bo‘linadi.
Shuning uchun ham davlat byudjetining xarajatlari tranzit
xaraktyerga ega bo‘lib, ularni tom ma’nodagi xarajatlar deb
bo‘lmaydi.
Davlat
byudjeti
bu
xarajatlarning
o‘lchamini
limitlashtiradi (biroq to‘liq darajada emas), xarajatlar esa
subyektlarning o‘zi tomonidan amalga oshiriladiki, bunda
byudjetdan moliyalashtirish tartibida pul mablag‘lari yo‘naltiriladi va
shu yerning o‘zida taqsimlashning yangi bosqichi boshlanadi.
Yuqorida bayon etilgan holatlarni inobatga olgan holda,
xarajatlar
emas,
balki
amalda
(haqiqatda)
byudjetdan
assignovaniyalari
ajratiladigan mablag‘larni tushuniladigan davlat
byudjetining xarajatlarini iqtisodiyot moliyasi bilan tenglashtirish
maqsadga muvofiq emas. Masalan, maorifga qilinadigan davlat
byudjeti xarajatlarini maorif moliyasi deb atash mumkin emas.
Xuddi shuningdek, mudofaa xarajatlarini Qurolli Kuchlar moliyasi
deb bo‘lmaydi.
Davlat byudjeti kategoriyasi sifatida davlat byudjetining
xarajatlari
o‘zining
turli
shakllariga
ega.
Ular
quyidagi
ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin:
334
Bir vaqtning o‘zida, davlat byudjeti va uning barcha bo‘linma-
larida
iqtisodiyot,
ijtimoiy
soha,
ijtimoiy
ta’minot,
markazlashtirilgan
investitsiyalar,
hokimiyat
va
boshqaruv
organlari, mudofaa va boshqalarning ehtiyojlarini qondirishga
yo‘naltirilgan maqsadli fondlar tashkil etiladi. Bunda, albatta,
iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy sohaning bo‘linmalari va hokazolar
o‘rtasida mablag‘larni qayta taqsimlash sodir bo‘ladi.
Davlat byudjeti fondlari o‘zining miqdoriga ko‘ra ko‘p sonlidir.
Ular davlat byudjetining barcha bo‘g‘inlarida va bo‘linmalarida
yaratiladi. Shu bilan birgalikda, tashkil etilgan har bir yirik davlat
byudjeti fondlari nisbatan tor doiralarga mo‘ljallangan boshqa
fondlarga bo‘linadi. Masalan, “Iqtisodiyot xarajatlari” fondi alohida
tarmoqlar fondi, ular esa, o‘z navbatida, yana bir necha fondlarga
bo‘linishi mumkin. Bularning hammasi davlat byudjetining asosi
sifatida umumdavlat pul fondi turli maqsadlarga mo‘ljallanganligi,
ma’muriy hududlarga tegishliligi va o‘zgaruvchanligi bilan
xarakterlanadigan ko‘p sonli fondlar konglomeratidan iboratdir,
degan xulosa chiqarishga asos bo‘la oladi. Bu fond ko‘p sonli
taqsimlash kanallari orqali bir tomondan, xarajat qilinib, ikkinchi
tomondan esa, to‘ldirilib boriladi.
Uchinchi bosqichda davlat byudjeti fondlari hududlar va
maqsadga mo‘ljallanganligi bo‘yicha xarajat qilinadi, ya’ni
ko‘pchilik hollarda, bir mulkchilik shakli doirasida davlat byudjeti
mablag‘larini qaytarilmaslik tarzida berish sodir bo‘ladi. Ularning
haqiqatda sarflanishi esa byudjetni taqsimlash jarayonining oxirgi
bosqichida davlat byudjeti mablag‘larini olganlar tomonidan
amalga oshiriladi.
Davlat byudjetining xarajatlari, xuddi uning daromadlari
singari, ikkiyoqlama xaraktyerga ega. Bir tomondan, bu davlatning
xarajatlari, boshqa tomondan esa – subyektlarning ixtiyoriga
tushadigan
qaytarilmaydigan
mablag‘lar
bo‘lib,
ularning
daromadlariga aylanadi va ular tomonidan turli maqsadlarga
mo‘ljallangan tegishli fondlarni shakllantirishda foydalaniladi. Ana
shu ikkiyoqlama xarakter davlat byudjeti xarajatlarining yakuniy
emas, balki taqsimlash jarayonlarining oraliq bosqichi ekan-
ligidan dalolat beradi. Bu yerda davlat byudjeti fondlarining egasi
– davlat va pul mablag‘larini oluvchilar – subyektlar o‘rtasida
yangi taqsimlash munosabatlari paydo bo‘ladi. Bu bosqichda
(birinchisidan farqli o‘laroq) davlat va aholi o‘rtasida bevosita
323
tomonidan qancha qarz mablag‘lar jalb qilinganligini ko‘rsatadi.
Hisobot davri davomida bu koeffitsiyent darajasining ortishi XYuS
jalb qilinayotgan qarz mablag‘larga bog‘liqligining kuchayganli-
gidan va moliyaviy barqarorligining pasayganligidan darak beradi.
Bu koeffitsiyent avtonomlik koeffitsiyenti bilan bog‘langan va bu
bog‘lanish quyidagi ko‘rinishga ega:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
