Таълимотлари ва тилшунос алломалар хакида маълумот берилади



Download 9,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet37/125
Sana22.04.2022
Hajmi9,49 Mb.
#573317
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   125
Bog'liq
Umumiy tilshunoslik (Ravshanxo\'ja Rasulov)

Фердинанд , де Соссюр
Фердинанд де Соссюр (1857-1913) буюк тилшунос, оргинал 
назариётчи, тил хакидаги фан тараккиётига жуда катта ва чукур 
таъсир курсатган донишманд олим. Шунинг учун хам Ф. де 
Соссюрни тилшунослик оламида 
машхур 
Франс 
Бопп, 
Вильгельм фон Гумбольдт, Август Шлейхер, Иван Бодуэн де 
Куртенэлар билан бир каторга куйишади.
Ф. де Соссюр Швейцарияда (Женевада) тугилган, миллати 
француз - швейцариялик француз. У Женева, Лейпциг ва Бер- 
линда таьлим олди.

А.Мейе (1866-1936) 
француз тилшуноси, 
Хинд-Европа 
киёсий-тарихий 
тилшунослигининг буюк вакили, Ф.де Соссюрнинг шогирди. А.Мейе тил 
масалаларига оид 24 та китоб ва 540 та макола эълон килган. Кар: Я.В.Лоя. 
История лингвистических учений, 208-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Ф. де Соссюрнинг 20 (баъзи манбаларда 21) ёшида эьлон 
килган машхур асари Хинд - Европа тилларини -улардаги 
унлилар системасини урганишга багишланган булиб, у айни 
тиллар вокализмини урганишда катта ахамиятга эга булди. Бу 
асар 
«Хинд - Европа тилларидаги дастлабки унлилар 
системасининг тадкики» деб номланиб, 1879 йилда 
нашр 
килинди. Мазкур асар Хинд - Европа тилларини урганишга, 
киёсий - тарихий метод тараккиётига жиддий таъсир курсатди.
Ф.де Соссюр илмий - тадкикот ишлари буйича 1880 йилда 
Лейпцигда докторлик диссертациясини химоя килди, 
1881 
йилда Парижга келиб, герман тиллари, Хинд - Европа 
тилларининг киёсий грамматикаси буйича маърузалар укиди. 
1891 йилдан бошлаб, у Женевада профессор лавозимида илмий
- амалий, педагогик фаолиятини давом эттирди.
1906 йилдан бошлаб, Ф. де Соссюр умумий тилшунослик 
кафедрасига рахбарлик килди. 1906 - 1911 йилларда уч марта 
умумий тилшунослик курси буйича маърузалар укиди.
Ф. де Соссюр 
вафотидан кейин 
1916 йилда унинг 
шогирдлари Шарль Балли ва Альберт Сешелар узлари ёзган 
кулёзмалар асосида 
устозларининг маърузаларини туплаб, 
тартибга солиб, китоб холида нашр килдилар. Шундай килиб, 
Ф. де Соссюрни дунёга танитган, уни буюк .тилшунослар 
каторига 
куйган, 
хозирги 
замон 
тилшунослигининг 
тараккиётига жуда катта таъсир килган «Умумий тилшунослик 
курси» фундаментал асари майдонга келди. Айни асар 1931 
йилда немис тилида, 1933 йилда эса рус тилида нашр килинди.
Ф. де Соссюр лисоний таьлимотининг мухим жихатлари 
куйидагилар:
1. Тилшунослик фанининг бирдан - бир хакикий объекта 
тилдир. Демак, тилни психология, мантик, физиология каби 
фанлар нуктаи назаридан эмас, балки бевосита тилшунослик 
фани асосида текшириш лозим.
2. Тил системадир. Тил систем тузилишига эга булган, сис­
тем характердаги ижтимоий ходисадир. Демак, тил ходисалари, 
тил фактлари узаро диалектик боглик булиб, бир - бирини та- 
лаб этадиган, такозо киладиган белгилардир. Аниги, тил белги-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лари тил системасининг элементлари, бирликлари сифатида 
бир-бирини белгилайди. Улар узаро мантикий, зарурий муно- 
сабатга, алокага киришиб, бир бутунликни - тил системасини 
Косил килади.
3. Тил гоя (фикр, маъно) ташувчи белгилар системасидир. 
Тил белгиси (бирлиги, элементи) икки томонга: а) ифода томо- 
нига (ифодаловчига); б)мазмун томонига (ифодаланувчига) 
эгадир. Тил белгилари шартли, ихтиёрийдир. Демак, тил белги- 
лари (бирликлари) моддий (материал) ва рухий (психик, идеал) 
томонларнинг, товуш ва маънонинг бирлигидан иборат булиб, 
бири иккинчисисиз булмайди, улар узаро диалектик боглик 
холда, нисбий бир бутун холда ижтимоий вазифа бажаради, 
жамиятга хизмат килади, фикр алмашувни - коммуникатив жа- 
раённи таъминлайди.
4. Ф. де Соссюр тилшуносликни иккига: ички лингвистика 
ва ташки лингвистикага ажратиб, уларни узаро бир - бирига 
карама - карши куяди. У ички лингвистикага тилнинг систем 
характерга эгалигини, тилнинг тузилишини (структурасини) 
киритади. Ташки лингвистикани эса тилнинг ривожланиш жа- 
раёнидаги, тараккиётидаги реал шарт - шароитни: жамият би­
лан, жамият тарихи, маданияти, тарихий вокеалар, тилнинг 
жугрофий жойлашиши, жамиятнинг сиёсий карашлари, маьна- 
вий олами кабилар билан боглик холда олади.
Демак, ички тилшунослик тилнинг систем табиатини, унинг 
тузилишини текширса, ташки тилшунослик тилни жамият 
тараккиёти билан боглик холда текширади. Негаки жамиятнинг 
мавжудлиги тилнинг мавжудлигини, тилнинг мавжудлиги эса 
жамиятнинг мавжудлигини курсатади. Шунга кура тил ва 
жамият муносабатини текшириш тилшунослик фанининг -
умумий тилшуносликнинг доимий долзарб муаммоси булиб 
хисобланади.
5. Ф. де Соссюр тилда икки аспектни: синхрония ва диахро- 
нияни фарклади. Синхрония, синхрон аспект тилнинг хозирги, 
реал мавжуд холати булса, диахрония, диахрон аспект тилнинг 
тарихийлиги, тарихий ривожланиш холатидир. Демак, тилнинг 
муайян вазифа бажаришдаги реал холати билан тарихий
www.ziyouz.com kutubxonasi


(хусусий ходисалардан умумий коидалар яратиш) йули билан 
тасвирлашга чакиради.1
Ф. Боас бошлаб берган тадкикот ишларини бир - биридан 
фаркли 
йуналишларда 
Эдуард 
Сепир 
ва 
Леонард 
Блумфильдлар давом эттиришди.
Э. 
Сепир (1884 - 1939) уз тадкикотларида тил ва маданият
тил ва тафаккур муносабати, богликлиги масалалари билан 
кенг микёсда шугулланди. Шунга кура у этнолингвистикага 
асос солди.
Э.Сепир ва унинг издошлари таълимотидаги мухим гоя 
шундаки, хар бир тилнинг узига хос модели - моддий ва идеал 
модели (системаси) булиб, тил модели ижтимоий - маданий 
модель (система) билан боглангандир. Тилнинг грамматик ва 
лексик хусусиятлари шу маданият учун хос булган хатти -
харакатга мосдир. Масалан: навахо тилида дунё доим харакатда 
деб тушунилгани учун предмет номи феъл билан бирга, 
харакатга кушиб англатилади2.
Чикаго университета герман филологиясининг профессори 
Леонард Блумфильд (1887 - 1949) эса Франс Боаснинг 
гояларини узига хос бошка йуналишда давом эттирди. Аниги у 
дескриптив тилшуносликка асос солди.
Дескриптив лингвистика айрим тил бирликларининг бир - 
бирига нисбатан жойлашиш тартибини ёки уларнинг таркалиш 
(дистрибуция) муносабатини тасвирловчи фандир. Мана шун- 
дай усул билан тилни тахлил килишга дескриптив метод дейи- 
лади.
Дескриптив метод матнни энг ихчам ва тугал ифода 
килишни талаб киладиган тасвирлаш методидир. Дескриптив 
методнинг асосини дистрибуция тушунчаси ташкил килади.
Дистрибуция - бу маълум тил бирлиги кулланиши мумкин 
булган ва кулланиши мумкин булмаган доиралар (контекстлар) 
йигиндисидир, яъни ran кисмларининг бир - бирига нисбатан 
жойлашиши асосида тил бирлигининг урни, тартиби, бирикиши 
каби хусусиятларидир. Тил бирликларининг дистрибуцияси
1 С.Усмонов.Уша асар, 101-бет.
2 Кар: Н.А.Кондрашов. Уша асар, 154-бет. С.Усмонов. 'Уша асар, 102-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


фонема учун маълум фонеманинг олдидан ва кетидан келади- 
ган фонемалардир, морфема учун эса морфемадан олдин ва 
кейин келадиган морфемалардир.1
Америка структуралистлари тилга белгилар системаси сифа­
тида карайдилар. Аниги, улар тилни нуткда кулланувчи товуш­
лар, уларнинг жами (комплекси) сифатида тушунадилар. Айни 
вактда улар тилда факат товушни эмас, балки маънони хам 
фарклайдилар. Демак, бундан тилдаги мухим нарса товуш ва 
маъно эканлиги гояси келиб чикади. Шунга кура структуралист- 
лар тилнинг товуш жихдтини ифода, маъно жихдтини эса маз­
мун деб белгилайдилар. Товуш ва маъно узаро богликликда 
олинади. Маълумки, товуш (фонема)нинг энг мухим жихати 
унинг маънони фарклаш хусусиятидир.
Маълум булдики, Америка структуралистлари тил белгисида - 
товуш ва маъно муносабати масаласида Ф.де Соссюрнинг хар 
бир тил белгиси икки томонга: ифодаловчи ва ифодаланувчига, 
ифода ва мазмунга эгалиги фикрига асосланиб, уни ривожланти- 
радилар, хатто улар (Л.Блумфильд ва унинг издошлари: Ч.Фриз, 
К.Пайк, 3.Харрис ва бошкалар) ушбу гояга муносабати жихатидан 
икки гурухга: менталистлар ва механистларга булинадилар.
Менталистлар Л.Блумфильд бошчилигида тил ходисаларини 
тахлил килишда маънони (мазмунни, ифодаланувчини) хисобга 
олмаслик мумкин эмас, дейдилар.
Механистлар эса Л.Блумфильднинг шогирди З.Харрис 
бошчилигида тилни маънога (мазмунга) эътибор бермаган 
холда тулик тасвирлаш, тахлил килиш мумкин, дейдилар.
Хуллас, проф. С.Усмонов айтганидек, «Америка дескрип- 
тивистлари, умуман олганда, муваффакиятсизликка учраган 
булсалар хам, бир катор гояларни илгари сурганликлари билан 
маълум бир ахамиятга хам сазовордирлар. Масалан, фонема- 
ларнинг анализи, интонация, ургу, тон, пауза каби сохаларда
тилнинг фонологик моделини яратишда, морфемаларнинг ана- 
лизида, морфемаларнинг типларини аниклашда улар анчагина 
фойдали ишлар килдилар»2. Шунингдек, уларнинг, масалан,
1 С.Усмонов. Уша асар, 103-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


лисоний тахлилнинг бошлангич вактида тил формасига 
(шаклига, ташки томонига) асосланиш, тасвирлашни, тахдилни 
дастлаб шундан бошлаш, 
муайян 
тилдаги 
кисмларга 
ажратишнинг барча формалари 
ва 
бирикиш турларини 
мукаммал ва тулик урганиш каби фикрлари хам эътиборга 
лойикдир.
Айни вактда уларда тилнинг маъно томонини хисобга 
олмаслик, 
инсон 
тилини 
хайвонларнинг 
сигналларига 
тенглаштириш, тилнинг объектив борликка боглик эканлигини 
инкор килиш каби нотугри карашлар хам учрайди.

Download 9,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   125




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish