|
Афросиѐб — /, Қашцадарѐда Ерқўргон — /, Бухорода Бухоро — 1 ва бошҳа ерларда олиб борилган цазилма топилмалари
кўрсатади. Сўғдиѐнада кулолчилик ва сополчилик ҳали бу ерга аҳмонийлар келмасдан илгари ҳам, милоддан аввалги
IX—VIII асрлардаѐқ ривожланганини исботлади.
Қадимги халқларнинг ҳудудий жойлашув чегаралари ҳақида фанда ҳанузгача аниқ бир фикрга келинмаган. Сўнгги
15-20 йил ичида олиб борилган археологик тадқиқотлар ва уларни ѐзма манбалар билан солиштириш натижасида тарихий
вилоятлар ҳудудлари, жойлашувига тарихий чегаралари муаммоларига аниқликлар киритиш имконияти пайдо бўлди.
Маълумки, давлатларнинг этник ва сиѐсий чегаралари пайдо бўлишидан олдин аҳоли жойлашувининг географик
чегаралари пайдо бўлади. Қадим замонлардан бошлаб қабила ва қабила гуруҳлари, кейинроқ эса халқлар ўзлари
жойлашган катта ва кичик ҳудудларда ўз чегараларини белгилаб олганлар.
Антик давр тарихчилари қадимги Узбекистоннинг баъзи вилоятлари (Сўгдиѐна, Бактрия) чегаралари ҳақида
ѐзганларида аҳолининг аралаш жойлашганлигини ҳисобга олмаганлар. Шунинг учун ҳам улар аҳолининг ҳудудий
жойлашуви ва чегараларининг ўзига хос хусусиятларини аниқ белгилаб беролмайдилар. Геродот Урта Осиѐ халқларини
алохида сатрап-ўлкаларга жойлаш-тирса ҳам улар жойлашувининг географик чегараларини аниқ белгиламайди.
Аҳмоний ҳукмдорлари ўзлари босиб олган ҳудуднинг шарқий чегаралари ҳақида билмасликлари мумкин эмас
эди. Ҳеч бўлмаганда Кир II ѐки Доро I, ѐки бўлмаса аҳмоний подшолари юришларидан сўнг шаркий чегаралар - вилоятлар
географияси, аҳоли жойлашган асосий жойлар, йўллар, йирик манзилгоҳлар, калъалар ҳақида аниқ маълумолар олинган
бўлиши керак. Аммо қадимги форс ѐзма манбаларида булар ҳакида эслатилмайди
2
. Қадимги форс ѐзувларини ўрганиш
асосида қадимги Ўзбекистоннинг, жумладан, Сўғдиѐнанинг милоддан аввалги У1-1У асрларга оид сиѐсий тарихига доир
кўплаб муаммоларга аниқлик киритилди
3
. Геродот, Ксенофонд, Ктесийлар Сўғдиѐнанинг қўшни вилоятлар билан
чегаралари ҳақида нафақат аниқ, балки, умумий хулосаларга ҳам эга бўлмаганлар. Сўғдиѐнанинг тарихий
географиясига оид кўпгина долзарб масалаларни ҳал этишда македониялик Искандар юришлари тўғрисида ѐзиб
қолдирган тарихчи ва географларнинг маълумотлари катга аҳамиятга эга бўлди. Бу маълумотлар тарихий адабиѐтларда
ҳам кенг еритилган'
1
. Антик давр ѐзма манбалари Сўғдиѐнанинг жанубий чегараларини Окс-Амударѐ деб берадилар.
Искандарнинг юришлари пайтида Окс Бақтрия ва Сўғдиѐна ўртасидаги чегара ролини бажарган. Страбоннинг ѐзишича,
Окс дарѐси "Сўғдиѐнани бактрияликлар ўлкасидан" ажратиб турган. Страбон Сўғдиѐнани Бақтриянанинг юқорисида,
шарқий йўналиш томонда, Окс ва Яксарт оралиғида жойлаштириб, унинг чегараларини анча кенгайтириб беради. Курций
Руф Навтака, Ксениппа сўғдийлар ерлари деб эслатиб ўтади.
Тадқиқотчилар орасида Александр Македонскийнинг юришлари, аниқроғи унинг Сўғдиѐна ерларига Окснинг
қаеридан кечиб ўтганлиги турли мунозараларга сабаб бўлмокда. Кечув жойини баъзи олимлар Шўроб
1
деса, баъзи
олимлар Керки атрофида
2
дейдилар. А.Сагдуллаев эса бу жойни Керки ва Шўроб ўртасида бўлган деб ҳисоблайди
3
.
Шуни таъкидлаш мумкинки, антик муаллифларнинг Ўзбекистоннинг жанубидаги аҳоли жойлашуви ва тарихий
вилоятларнинг чегаралари ҳақидаги тасаввурлари деярли умумий эди.
Милоддан аввалги П—I асрларда Сирдарѐ, Еттисув чўллари ва Орол денгизи атрофларига Хунн қабилалари кўчиб
келиб ўтроқ ҳаѐтга ўта бошлаганлар. Хуннлар асли Марказий Осиѐ чўлларида ташкил топган йирик қабила
иттифоқдир.
ИБичурин. Н.Гумилев берган маълумотларга қараганда, бу туркийзабон кабила бирлашмалари тўғрисидаги
маьлумотлар Хитой солномаларида милоддан аввалги 1756 йилдан бошлаб тилга олинган. Хуннлар жуда катга
худудлларда яшаганлар. Улар Олтой, Марказий Осиѐдан Ғарбий Европа ерларигача, жанубда Каспий денгизи бўйлари
ҳамда Шимолий Кавказ ерларигача бўлган жойларга эгалик қилар эдилар. Бу салттанат ҳаддан ташқари катга ҳудудларга
ѐйилиб кетганлигидан икки қисмга: Ғарбий ва Шарқий Хунн салтанатига бўлиб идора килинган. Шимоли-шарқдан
Туронга кўчиб келган Хуннлар маҳаллий аҳоли билан қўшилиб кетганлар. Натижада Сирдарѐнинг ўрта окимида туркий
тилда сўзлашувчи этник гуруҳлар қатлами кўпайган ва улар Қанғуй ѐки Канҳа давлатига бирлашганлар. Ана шу даврдан
эътиборан Марказий Осиѐда туркий тиллар таъсири кучая борга. Айникса, бу жараѐн Турк ҳоқонлиги даврида янада ривож
топган. Бу даврга келиб, Шимолий Энасой (Енисей)дан тортиб то Сирдарѐнинг ўрта оқимига қадар чўзилган кенг
ҳудудларда яшаган аҳолининг асосий сўзлашув тили туркий тил булган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
