Таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси

руҳий жараёнлар руҳий мавжудликнинг асосий усули, унинг динамик фурсатлари. Улар қуйидагиларга бўлинади:

• 
  атрофдаги оламда тўғри йўл топишга имкон берадиган билим олиш (ҳис этиш, идрок қилиш, тасаввур қилиш, хотира, фикрлаш, нутқ, эътбиор),
  
• 
  эмоционал, аторфдаги оламга муносабатда ўз ифодасини топади,
  
• 
  иродага оид, фаолиятнинг ўзини-ўзи тартибга солишини белгилаб беради;
  

руҳи ҳолатлар белгиланган шароитларда инсонлар руҳий фаоллигининг тавсифи сифатида. Фаолиятга устунлик қиладиган таъсир бўйича қуйидагилар фарқланади:

• 
  ижобий ҳолатлар, яъни турган вазифаларни ҳал этишга хизмат қиладиган ҳолатлар (фаолиятга тайёрлик, кўтарилиш, руҳланиш ва б.).
  
• 
  салбий ҳолатлар, яъни масаланинг ҳал этилишини ва умуман, ҳаётни қийинлаштирадиган ҳолатлар (қўрқув, шубҳалар, қайғу, ғазабланганлик ва б.);
  

руҳий тузилмалар инсоннинг руҳий фаоллиги маҳсули сифатида. Билимлар, кўникмалар ва тажрибани етакчи руҳий тузилмалар деб ҳисоблаш қабул қилинган;
руҳий хусусиятлар инсондаги энг муҳис нарса, унинг тизимли сифати.
Қуйидаги оуҳий хусусиятлар ажратиб кўрсатилади:

• 
  ўзини ўзи англаш, яъни инсон ўзини ва бу дунёдаги ўрнини англаб етиши («Мен нима дегани?»),
  
• 
  йўналтирилганлик, яъни барқарор мотивлар, мақсадлар, эҳтиёжлар, идеаллар, кўрсатмалар, ишонч ва эътикодлар йиғиндиси («Инсон нима истайди? У нимага интилади?»),
  
• 
  қобилиятлар, яъни инсоннинг у ёки бу фаолият турини муваффақият билан амалга оширишга имкон берадиган хусусиятлари («Инсон нима қила олади?»),
  
• 
  характер, яъни мулоқот, хулқ-атвор, фаолиятда намоён бўладиган барқарор индивидуал хусусиятлар йиғиндиси («Инсон ўзига, атрофдагиларга ва ишга қандай муносабатда?»),
  
• 
  темперамент, яъни руҳий жараёнлар рўй бериши, руҳият динамикада намоён бўлишининг табиий асосланга йиғиндиси («Инсон хулқ- атвор ва фаолиятда ўзини қандай намоён этади?»).
  

Инсон ресурсларини бошқаришда ҳар бир темперамент турининг хусусиятларини ҳисобга олиш керак. Холерикнинг ҳаётий тамойили "Бир дақиқа ҳам хотиржамлик йўқ" шиори бўлади. У ғайрат, садоқат, иштиёқ, қатъиятлилик, ҳаракатчанлик билан ажралиб туради. Унинг учун, одатда, гина сақлаш хос бўлмайди. Баланд овозла сиз билан урушиб олган ҳолда, холерик сиз билан ярим соат ичида ҳеч нарса бўлмагандек гаплашишга қодир. Муаммо шундаки, сиз бу пайтда ўзингизга келиб улгурмайсиз. Шу билан бирга, холерик хулқ-атвори, тажовузкорлиги, сабрсизлиги, вазминлиги, можаролари билан бошқаларни ўзидан итариши мумкин.
Холерик учун ҳаддан ташқари майда тартиб ва андозаларсиз, импровизация қилишга имкон берадиган тарзда ишлаш энг мақбулдир. Холерик билан бўлган муносабатда, қўполлик, сабрсизликка ўрин қўйиб бўлмайди. Унинг ҳар қандай ҳаракати қатъий ва адолатли бўлиши керак.
Сангвиник билан муносабатларда, раҳбар "Ишон, лекин текшир" тамойилига амал қилиши керак. Ушбу турдаги темперамент вакиллари одатда сезгир, ғайратли, хушмуомала, ҳаракатчан, қувноқ бўлади. Бундан ташқари, ҳаётдаги бу қувноқлик ва чанқоқлик ҳамма учун кўринади, атрофдаги ҳамма нарсани ёритадиган самимий табассумни кўриш кифоя.
Шу билан бирга, сангвиниклар кўпинча манманлик, тарқоқлик (яъни у ҳеч бирини охирига етказмасдан кўп нарсаларни бошлаши мумкин), бепарволик, ихтиёрийлик ва ҳаддан ташқари хаёлпарастлик билан ажралиб туради. У тез киришиб кетадиган суҳбатдошдир ва деярли ҳамма билан тез тил топишади. Муаммо шундаки, у чиқишимлилик ва дилкашлик билан аллақачон суҳбатдошини чарчатиб қўйганини пайқамайди.
Сангвиникларга фаолият тури ва ритмнинг ўзгариши билан мос келадиган ҳаракатчан ишлар тўғри келади. У доимий равишда концентрация ва стрессни талаб қиладиган янги ва эҳтимол қизиқарли вазифаларни қўйиши керак. Сангвиниклар уларнинг фаолиятини батафсил ва тез-тез кузатишни талаб қиладилар.
Флегматик одам билан муносабатлардаги етакчи тамойил "Шошилтирма" тамойили бўлиши мумкин. Флегматик экстремал шароитларда доимийлик, сабр-тоқат, ўзини тута билиш, ишончлилик, барқарорлик билан ажралиб туради. Қоидага кўра, бу одамлар бир марта сўз беради ва барчасини ҳар қандай ҳолатда сақлашга ҳаракат қилади. Шу билан бирга, улар оҳисталик, шошмаслик, баъзан ҳаётнинг эмоционал жиҳатларига бефарқлик, қандайдир "териси қалинлик" билан ажралиб туради. Бундан ташқари, улар педантлик ва қаттиқ тартиблилик билан ажралиб туради.
Флегматик секин ва силлиқ ҳаракатларни, стереотипларга асосланган ҳаракатлар, тартиб ва аниқлик талаб қилинадиган ишда ўзи «Мен»ни яхши кўрсатишга қодир. Уни бир вазифадан иккинчисига тезда алмаштириш мумкин эмас. Флегматик тизимли эътиборни талаб қилади, аммо шошилтирмасдан.
Меланхолик билан муносабатларда "Зарар келтирма" тамойилига амал қилиш керак. У юқори сезгирлик, одамийлик, яхши ният, мулойимлик, ҳамдардлик қобилияти билан ажралиб туради. У кўпинча гуруҳда эмоционал етакчи сифатида ишлайди. Бу сизни тушунадиган ва шунчаки тинглаши мумкин бўлган киши. Шу билан бирга, у одатда иш лаёқати пастлиги ва турли хил стимулларга, шубҳаларга, заифликларга, изоляцияга юқори даражада чалғувчанлиги билан тавсифланади.
Меланхолик нисбатан содда ва стереотип ҳаракатларни талаб қиладиган иш учун энг мос келади, бунда экстременсизм минималлаштирилади. У билан муносабатларда нафақат кескинлик, балки оҳангни кўтариш ва кинояга ҳам йўл қўйиш мумкин эмас. Хусусан, маҳаллий "жамоатчилик" ни жалб қилмасдан, меланколикнинг нотўғри хатти-ҳаракати ҳақида гапириш яхшироқдир. Муваффақият, қатъият ва ирода учун ўз вақтида мақтов унинг меҳнатга бўлган муносабатига ижобий таъсир қилади.
Ходимнинг муҳим хулқ-атвор хусусияти унинг низоли ёки низосиз эканлигидир. С.М.Емельянов зиддиятли (низоли) вазиятда шахснинг хулқ- атворининг учта асосий моделини аниқлайди: конструктив, деструктив ва конформист. Хулқ-атвор низолари можаронинг иштирокчилари динамикаси ва уни ҳал қилиш усулига бўлган муносабатини акс эттиради.
Ҳар қандай низода ҳар бир иштирокчи ўз манфаатларини ва рақибнинг манфаатларини баҳолайди ва ўзаро таққослайди ва бундай таҳлил асосида у хатти-ҳаракатларнинг у ёки бу стратегиясини онгли равишда танлайди: рақиблик, қочиш, мослашиш, муроса, ҳамкорлик. Кўпинча бу манфаатларнинг акс этиши онгсиз равишда юзага келади ва кейин можароларнинг ўзаро таъсирида кучли эмоционал зўриқиш билан тўйинади ва ўз-ўзидан пайдо бўладиган характерга эга бўлади.
Зиддиятли шахсият маданияти замонавий ходимнинг малакаси, шунингдек, унинг ахлоқийлигининг энг муҳим кўрсаткичидир, деб ҳисоблаймиз.
Зиддиятли шахсият маданияти «мураккаб интегратив хислат, шу жумладан шахсиятнинг қадрият-семантик соҳаси маданияти, фикрлаш маданияти, ҳиссиёт маданияти, коммуникатив маданият, хулқ-атвор маданияти ва зиддиятда мақбул, контекстуал мос келадиган хулқ-атворда ўзини намоён қилиш, ўзаро боғлиқлик муаммоларига конструктив ечимни тақдим этишни ўз ичига олади".
Шундай қилиб, ҳар бир ходимнинг ўзига хослигини ҳисобга олган ҳолда, унинг феъл-атвори, кучли ва заиф томонларини билиш, қўл остидаги ходимларнинг ҳиссасини ошириш учун муҳим захирадир. Қўл остидаги ходимларингизни ўрганиш учун кўп вақт сарфлаш талаб этилади, аммо бу ҳолда олинган ютуқ сарфланган харажатлардан анча муҳимдир
Одамлар (инсон ресурслари) билан ишлашда Авлодлар назариясидан фойдаланиш катта қизиқиш уйғотади. Уни америкалик олимлар Нейл Хоув ва Вильям Штраус 1991 ил кашф этганлар. Авлод - бу маълум бир ёш
даврида туғилган, тарбиянинг бир хил ҳодисалари ва хусусиятлари таъсирида бўлган ва натижада умуми қадриятлар тизимининг ташувчиси бўлганлар гуруҳидир.
Бир авлоднинг хронологик доираси ўртача ҳисобда 15-20 йилни ташкил этади, яъни 20 йил ичида туғилганларнинг барчаси ўша авлодга тегишли, аммо кейинчалик таснифлашнинг мураккаблашиши билан бу даврлар қисқара бошлади. Бир авлодни иккинчи авлоддан ажратиб турадиган аниқ чегаралар мавжуд эмас. Одамлар ўсиб бораётган муҳитга, ижтимоий, таълим ва технологик имкониятларга қараб турли авлодларга тегишли бўлиши мумкин.
Ғолиблар («қурувчилар») - 1900-1923 йй. Индамаслар («рассомлар») - 1924-1943 йй. Беби-бумерлар («дарбадарлар») - 1944-1962 йй. X авлод («пайғамбарлар») - 1963-1979 йй.
Y авлод («қаҳрамонлар») - 1980-1996 йй. Z авлод («рассомлар») - 1997-2012 йй.
Альфа авлод - 2012-2030 йй.

24.