Таълим вазирлиги

Таққосланаётган лойиҳаларининг турли вариантларда кутилаётган 
даромадларнинг эҳтимолликларини тақсимланиши 
Юзага 
келиши 
мумкин 
бўлган 
ҳолатлар 
1 – лойиҳа 
2 – лойиҳа 
Даромад, п.б. 
Эҳтимоллик 
Даромад, п.б. 
Эҳтимоллик 
Оптимистик
600 
0,15 
800 
0,20 
Энг кўп бўлиши 
мумкин бўлган
500 
0,60 
600 
0,50 
Пессимистик 
200 
0,25 
100 
0,30 
Ўртача квадратик четланишнинг ҳисоб-китоби қуйидаги жадвалда 
берилган. 
Ўртача квадратик четланишнинг ҳисоб-китоби 
Ҳолатлар 
тавсифи 
Эҳтимо
л-лик 
Ўртача 
кутилган 
даромад, п.б. 
Вариация кўрсаткичи, п.б. 
Ўрт. 
квад
. чет. 
Даромад(х
i
)
х
i
* р
i
 
х
i
- Х 
(х
i
- Х)2 
(х
i
- Х)2*р
i
 
1 – лойиҳа 
Оптимистик
0,15 
600 
90 
160 
25600 
3840 
Энг 
кўп 
бўлиши 
мумкин 
бўлган 
0,60 
500 
300 
60 
3600 
2160 
Пессимистик 
0,25 
200 
50 
-240 
57600 
14400 
Умумий Х =440 20400
143 
2 – лойиҳа 
Оптимистик 
0,20 
800 
160 
310 
96100 
19220 
Энг 
кўп 
бўлиши 
мумкин 
бўлган 
0,50 
600 
300 
110 
12100 
6050 
Пессимистик 
0,30 
100 
30 
-390 
152100 
45630 
Умумий Х =490 70900
266 
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, 2 та лойиҳа бўйича ўртача 
квадратик четланиш ҳисобланганда, σ2 266 > σ1 143, бўлганлиги сабабли 2-
лойиҳада риск даражаси юқори ҳисобланади.

---

318 
2. Вариация коэффициентини ҳисоблаш усули. Ўртача квадратик 
четланиш фақатгина абсолют қийматни келтириб чиқаради. Бу эса, турлича 
кутилган қийматга эга бўлган инвестиция лойиҳаларини таққослашни 
қийинлаштиради. 
Вариация коэффициентида лойиҳа кўрсаткичларининг ўртача кутилган 
қийматлари турлича бўлганда ҳам, уларнинг рисклилик даражасини
таққослаш мумкин. Вариация коэффициенти – рискнинг нисбий кўрсаткичи 
бўлиб, кутилган қийматга нисбатан риск даражасини ифодалайди: 
ν = σ / Х
4-масала. 3-масала маълумотларига асосланиб, 1- ва 2- лойиҳалар учун 
вариация коэффициентини ҳисобланг. 
ν = σ / Х 
ν1 = 143/440 = 0,32;
ν2 = 266/490 = 0,54. 
Шундай қилиб, 2- лойиҳа бўйича кутилган қиймат 1-лойиҳага қараганда 
юқори бўлишига қарамасдан, яъни: 
(490-440)/440*100% = 11,4% 
11,4% га кўп бўлишига қарамасдан, вариация коэффициенти бўйича 
ҳисобланган рисклилик даражаси 2-лойиҳада 68,7 % га юқори экан, яъни: 
(0,54-0,32)/0,32*100% = 68,7%. 
3. Лойиҳа параметрларини мослаштириш усули. Бу усулнинг мазмуни 
инвестиция лойиҳаларининг параметрларини қийматларини кутилган 
қийматга алмаштириш ҳисобланади. Мослаштириш (корректировка қилиш) 
вариантлари қуйидагилардан иборат: 
- қурилиш муддатлари ҳамда алоҳида қурилиш-монтаж ишларининг 
муддатлари мумкин бўлган ушланиб қолишларнинг ўртача қийматига 
оширилади; 
- 
лойиҳалаштиришда 
хатолар, 
қурилиш 
жараёнида 
лойиҳа 
қарорларининг ўзгариши, кўзда тутилмаган ҳаражатларнинг пайдо бўлиши 

---

319 
оқибатида инвестиция ҳаражатларини бўлиши мумкин бўлган ўртача 
қийматига оширилади; 
- тўловларнинг кечикиши, шартнома бўйича мажбуриятларнинг 
бажарилмаслиги (материал етказиб беришда узилишлар, бажарилган ишлар, 
хизматларнинг ўз муддатида амалга ошмаслиги ва ҳ.к.), асбоб-ускуналарнинг 
режадан ташқари ишдан чиқиши, технологияда бузилишлар, умумий 
инфляция темпининг ўзгариб кетиши, кредит учун фоизлар тўлашни қайта 
кўриб чиқиш, шартнома шартларини бажармаганлик учун тўланган ва 
ундирилган жарималар ва санкцияларни қайта ҳисоб-китоб қилиш; 
- рисклардан ҳимояланиш мақсадида суғурталанмаган бўлса, бу 
рисклардан кўриладиган зарарларни ҳаражатлар таркибига киритиб қўйиш. 
4. Ноаниқликнинг шаклий баёни. 
Ноаниқликнинг шаклий баёни усули бошқа усулларга қараганда аниқроқ 
натижа бериши билан бирга, техник ҳисоб-китоблар нуқтаи-назаридан 
қийинроқ усул ҳисобланади. Бу усулнинг кетма-кетлиги қуйидагилардан 
иборат: 
- инвестиция лойиҳасининг барча мумкин бўлган шарт-шароитларини 
тасвирлаш (сценарийлар шаклида ёки лойиҳа кўрсакичларини чеклашлар 
орқали модель шаклидаги кўринишда); 
- ҳар бир вариант бўйича ҳаражатларни, даромадларни ҳамда 
самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаш; 
- лойиҳани амалга оширишнинг алоҳида вариантлари (шарт-
шароитлари) бўйича эҳтимолликни аниқлаш ҳамда бу вариантларга мос 
ҳолда самарадорлик кўрсаткичларини аниқлаш; 
- лойиҳанинг умумий самарадорлик кўрсаткичини аниқлаш, яъни 
лойиҳанинг кутилган интеграл самарасини топиш: