|
Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya ishi tarkibiy jihatdan kirish, uch
bob, xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.
7
I BOB. UY XO’JALIKLARI VA ULARNING INVESTITSION
FAOLIYATINING NAZARIY–HUQUQIY ASOSLARI
1.1. Uy xo’jaliklarini boshqa iqtisodiy subyektlar bilan munosabatining
asosiy jihatlari
Iqtisodiyot nazariyasiga ko’ra uy xo’jaliklari deyilganda, bir yoki bir
nechta odam tomonidan umumiy budjetga ega bo’lib yashay oladigan xo’jalik
faoliyati tushuniladi. Uy xo’jaligi o’ziga yirik va kichik kapital, yer, mulk,
qimmatli qog’ozlar egalarini ularni jamiyat ishlab chiqarishda qatnashishdan
qat’iy nazar o’zida birlashtiradi.
Uy xo’jaligini boshqarish, oilani ishlab chiqarish faoliyatini shaklini oladi.
Uy xo’jaligida oila iste’molini qondirishga mo’ljallangan mahsulotlar va
xizmatlar amalga oshiriladi. Uy xo’jaliklari bozorda doimo sotish uchun
mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish, oilani mehnat faoliyati bilan
shug’ullanishdan yoki o’z tomorqasida tovar yo’nalishidagi qishloq xo’jaligi
mahsulotlari ishlab chiqarishdan dalolat beradi. Uy xo’jaligida bozorda sotish
uchun to’xtovsiz mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish, shuningdek, o’z
tomorqasida tovar yo’nalishidagi qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish
xususiy tadbirkorlikni anglatadi. Bir vaqtning o’zida uy xo’jaliklari
iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlarni iste’mol qiluvchilar sifatida maydonga
chiqadi, u esa bozor iqtisodiyoti tamoyillariga rioya qilinayotganidan dalolat
beradi. Bu esa uy xo’jaligini mamlakat yalpi ijtimoiy daromadini bir qismini
jamg’arishda, real va moliyaviy aktivlarni sotib olish orqali moliyaviy
zahiralarni hosil qilishda ishtirok etish orqali o’z daromadlarini mustahkamlab,
soliq to’lovchisi sifatida davlatning markazlashtirilgan moliyaviy fondlarini
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi davrda iqtisodiy adabiyotlarda “uy xo’jaligi” tushunchasining
xilma-xil talqini mavjud. Ushbu talqinlar bir-biridan sezilarli darajada fark
kiladi.
8
V. Jerebin, A. Romanovlarning fikricha, uy xo’jaligi deganda bir individ
tomonidan yoki birgalikda istiqomat qiladigan va umumiy budjetga ega bo’lgan
individlar tomonidan yuritiladigan xo’jalik tushuniladi .
V.Radaevning fikriga ko’ra, uy xo’jaligi bandlik sohasi bo’lib, bunda bir
oila yoki oilaviy guruhlar o’zining shaxsiy mehnati bilan ushbu oilaning (oilaviy
guruhlarning) ehtiyojlarini natural tovarlar va xizmatlar shaklida ta’minlaydi.
B.Rayzberg, L.Lozovskiy, E.Starodubtsevalar uy xo’jaligini iqtisodiy
faoliyatning uch asosiy subyektlaridan biri deb hisoblaydi va shaxs yoki oila
doimiy istiqomat qiladigan joydagi iqtisodiy obyektlar va jarayonlarni kamrab
oladi.
A. Mamedovaning fikriga ko’ra, uy xo’jaliklarida takror ishlab
chiqarishning o’ziga xos xususiyatlari har bir tarixiy davrga xos bo’lgan tashqi
shart-sharoitlar bilan belgilanadi.
O’zbekistonlik olimlar Z.Yuldashev, T.Malikovlarning fikricha uy
xo’jaligi - bu bir joyda birgalikda yashayotgan va umumiy xo’jalikni
yuritayotgan, umumiy budjetga ega bo’lgan, iqtisodiy qarorlarni birgalikda
qabul qiladigan shaxslar guruhi ham va bir vaqtning o’zida, o’zining iste’molini
mustaqil ravishda ta’minlayotgan yagona bir shaxs (kishi) ham hisoblanishi
mumkin, deb ta’rif beradilar.
Yuqorida nomlari zikr etilgan iqtisodchi olimlar uy xo’jaligini,
birinchidan, bir joyda doimiy istiqomat qiladigan va umumiy budjetga ega
bo’lgan individlar yuritadigan xo’jalik ekanligini e’tirof etadilar; ikkinchidan,
oila yoki alohida shaxsning ehtiyojlarini natural shakldagi tovarlar va xizmatlar
bilan qondirishni ta’minlash imkonini beradigan xo’jalik ekanligini tan oladilar;
uchinchidan, individ yoki oila doimiy istiqomat qiladigan joydagi iqtisodiy
obyektlar va jarayonlarning yig’indisi ekanligi umume’tirof etiladi.
Fikrimizcha, uy xo’jaligi - bu bir joyda doimiy istiqomat qiladigan bir
yoki undan ortiq individlar tomonidan yuritiladigan xo’jalik bo’lib, ular o’z
mehnatlari bilan oilaning yoki individning ehtiyojlarini natural va pul shaklida
qondirishni ta’minlaydi va uy xo’jaligi tarkibi bitta shaxs, oila hamda oilalar
9
guruhidan yoki qarindoshlik rishtalari bilan bog’lanmagan shaxslardan iborat
bo’lishi ham mumkin.
Uy-xo’jaliklari moliyasi har bir davlat moliya tizimining ajralmas tarkibiy
qismi (elementi) hisoblanadi. Bozor munosabatlari tizimida uy xo’jaliklarining
moliyaviy ahamiyati uning iqtisodiy jihatdan nimaga mo’ljallanganligi bilan
belgilanadi. Bir tomondan, uy xo’jaliklari ishlab chiqarish omillarining (mehnat,
yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va boshqalarning) xususiy egalari hisoblanadi
va xuddi shu asosda o’zlarining daromadlar manbalari va moliyaviy
tushilmalarini shakllantiradi. Boshqa bir tomondan esa, uy xo’jaliklari
iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlarni iste’mol qiluvchilar sifatida maydonga
chiqadi va demak, bozor talabini belgilab (aniqlab) beradi. Bir vaqtning o’zida,
uy xo’jaliklari jamiyat yalpi daromadining bir qismini jamg’aradi, real va
moliyaviy aktivlarni sotib olish orqali moliyaviy rezervlarni yaratishda ishtirok
etadi, soliq to’lovlari orqali esa davlatning markazlashtirilgan moliyaviy
fondlarini shakllantirishda katta (muhim) rol o’ynaydi.
Uy xo’jaligining iqtisodiy manfaatdorligi shundaki undagi ishlab
chiqarish omillarini maksimal darajada naf beradigan holda joylashtirish
daromad manbaalaridan maksimal foydalanishga intilish hosil bo’ladi. Ish
haqidan tashqari mavjud aktivlardan foyda va renta olish xususiy mulkchilik
instituti tufayli mumkin bo’ladi. Ammo buning uchun funksional cheklanmagan
mustaqil uy xo’jaliklarining mavjudligi talab qilinadi.
A.Marshall fikriga ko’ra “inson xatti-harakati, uning hayotida xo’jalik
faoliyatiga ko’proq kuchli va mustahkam ta’sir qiladigan undovchi motivlar”
7
mavjud. Bu motivlar ostida uning fikriga ko’ra manfaatlar yotadi.
Uy xo’jaliklari manfaatlari bir xil emas, ular turlanadi. Ammo bunga
qaramay manfaatlar tizimini umumiy ko’rinishda olib ularni quyidagicha
tasvirlash mumkin (1.1.1-Rasm.)
7
А.Маршалл Принципи политической экономии. 1984 г., стр 176
10
Uy xo’jaligi manfaatdorligi tizimini ko’rib chiqqanda bu tizim tarkibidan
manfaatlarning har xil turlarini iqtisodiy subyektning maqomini ifodalashini
ko’ramiz.
Har bir tur uchun konkret ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq xarakterli
xususiyatlar bor. Tadbirkor xo’jaligida uning manfaatini foyda ifodalasa ishchi-
xizmatchi xo’jaligida bu ish haqida gavdalanadi. Pensioner xonadonlar
manfaatining homiysi esa pensiyadir. Turli daromadlarni ta’minlanishi turli
xo’jaliklar manfaatini yuzaga chiqarishdan o’zga narsa emas albatta.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
