Ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 Inqirozlarning mazmuni mohiyati 
Inqiroz tushunchasi ko'p daraja va talqinlarga ega. 
"Inqiroz" iborasi yunoncha "krizis" so'zidan olingan bo'lib, 
"har qanday masala yoki shubhali vaziyatda hukm, qaror" 
degan ma'noni anglatadi. Bundan tashqari, "chiqish, nizoni 
hal qilish (masalan, harbiy)" degan ma'noni anglatishi 
mumkin. Ammo so'zning zamonaviy ma'nosi ko'pincha 
Gippokrat va shifokorlar tomonidan qo'llaniladi: inqiroz esa 
kasallikning rivojlanishidagi hal qiluvchi bosqichni 
anglatadi. Shu ma'noda, kasallik kuchayib yoki boshqa 
kasallikka o'tgan yoki hatto o'lim bilan yakunlangan 
"inqiroz" haqida gapiramiz. Misol uchun, Koselleck 
tomonidan qisqacha formula berilgan: inqiroz - bu "o'lim 
yoki hayot hal bo'ladigan zo'rg'a o'lchanadigan burilish 
nuqtasi". XVII-XVIII asrlarda inqiroz tushunchasi jamiyatda 
kechayotgan harbiy, siyosiy inqirozlar kabi jarayonlarga 
nisbatan qo‘llanila boshlandi, ayni paytda inqirozning 
tibbiyotdan olingan deyarli o‘zgarmagan ma’nosi qo‘llanila 
boshlandi. Va nihoyat, o'n to'qqizinchi asrda ma'no iqtisodga 
o'tdi. "Klassik"
 
iqtisodiy tushunchao'sha paytda shakllangan 
inqiroz kapitalistik iqtisodiy tizimda tebranishlar va salbiy 
hodisalar,
to'siqlar bilan tavsiflangan istalmagan va 
dramatik bosqichni anglatadi. Shu ma'noda inqiroz 
tushunchasi iqtisodiyotni rivojlantirishda kon'yuktura 
nazariyalari sxemasida uzoq vaqtdan beri mustahkam o'rin 
egallagan. Shunday qilib, Spiethoffning tsiklik sxemasi 
bosqichlarni o'z ichiga oladi: turg'unlik - birinchi ko'tarilish - 
ikkinchi yuksalish - cho'qqi - kapital etishmasligi - inqiroz.
Siklli rivojlanishning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz 
hisoblanadi. Shunga ko’ra ushbu fazaning mazmuni va 
uning turlarini batafsil ko’rib chiqish maqsadga muvofiq

---

hisoblanadi. 
Inqiroz bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarar 
ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga 
asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy kapitalning ortiqcha 
jamg’arilishi uning hamma funktsional shakllarida 
namoyon bo’ladi. 
Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlik qisqaradi, 
ammo narxlar pasayish tamoyiliga b
е
rilmaydi. Bu fazaning 
quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik o’zining eng past 
darajasiga tushib k
е
tishi orqali tavsiflanadi. Shunga ko’ra, 
iqtisodiy inqiroz d
е
b ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish 
hajmining k
е
skin tushib k
е
tishiga aytiladi. 
Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab 
chiqarilgan tovarlar massasi to’lovga qobil talabga mos 
k
е
lmay (undan oshib k
е
tadi yoki kam bo’ladi) qoladi. 
Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to’xtab qoladi, 
tovarlar ishlab chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning 
o’sish davri uning tushkunligi bilan almashinadi. 
Iqtisodiyotning o’sishi inflyatsiya, ya’ni narx darajasining 
asossiz ravishda k
е
skin ko’tarilishi sababli orqaga k
е
tadi. 
Shunday davrlar ham bo’ladiki, bunda iqtisodiy o’sish 
bandlik va ishlab chiqarishning past darajasiga o’rin b
е
radi, 
ayrim hollarda narx darajasining ko’tarilishi bilan birga 
ishsizlik ham k
е
skin o’sadi. Qisqacha aytganda, iqtisodiy 
o’sishning uzoq muddatli tamoyillari ham ishsizlik, ham 
inflyatsiya oqibatida uzilib qoladi va murakkablashadi. 
Inqirozlarning asosiy sababi – takror ishlab chiqarishdagi 
b
е
qarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab 
chiqarish va uning natijalarini o’zlashtirish o’rtasidagi 
nomutanosiblik bo’lib, u turli ishlab chiqarish usullari va 
iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakllarda

---

namoyon bo’ladi. 
Ishlab chiqarish bilan ist
е
’mol, talab va taklif o’rtasidagi 
vaqti-vaqti bilan yuzaga k
е
lib turadigan nomutanosibliklar 
ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish imkoniyatini 
saqlaydi. 
Bank inqirozlarining kelib chiqish sabablari 
Har
 
qanday inqiroz shuningdek, bank inqirozi ham 
iqtisodiy jarayonlarning buzilishi natijasida yuzaga keladi. U 
milliy daromadlarni yo
ʻ
qorilishi natijasida iqtisodiy va 
moliyaviy mexanizm funksiyalarini samarali amal qilishiga 
salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bank tizimi istalgan iqtisodiyotning 
pul, moliya, kredit tizimlarining bir qismi hisoblanib. unda 
inqirozlar ichkiva yoki boshqa tizimlar ta'sirida yuzaga 
kelishi mumkin. 
Bank inqirozlarining kelib chiqish sabablari bir qator olimlar 
tomonidan uzoq yillar mobaynida turilicha muhokama 
qilinib kelingan. Bu xususida ilk qarashlar asosan 
omonatchilar, bank mijojozlari va aksiyadorlari tomonidan 
vahima (panika) qilish natijasida pul mab lag
ʻ
lari 
(omonatlari)ni banklardan yoppasiga olish orqali 
banklarning likvidlilik darajasiga asossiz ravishda ta'sir 
etishi bilan bog'liqdir. 
Omonatchilar, bank mijojozlari va aksiyadorlarning bunday 
harakati banklar likvidlilik holatiga salbiy ta'sir etadi.

---

Natijada banklarga jiddiy moliyaviy bosim oqibatida banklar 
aktivlarni sotishga majbur bo
ʻ
ladi. Agarda mavjud siyosatni 
o'zgartirish orqali bank inqirozlarining oldi olinmasa, ular 
tizimli hamda tashqi omillar ta'siri ostiga ham tushib qolishi 
ehtimoldan holi emas. Bank inqirozlari xususidagi keyingi 
qarashlar banklarning to'lov qobiliyatiga ega bo'lmaslik 
holatini keltirib chiqaruvchi balans aktiv qismidagi 
yo'qotishlarga asoslanadi. Banklar aktivlari sifatida uzoq 
muddat davomida yo'qotishlarning mavjud bo'lishi, odatda 
noho'sh makroiqtisodiy jarayonlar, bozor tangligi, hukumat 
siyosati (yoki aralashuvi) va firibgarliklar bilan bog'liqdir. 
Shuningdek, mazkur qarashlarning aksariyati iqtisodiyot 
tamoyillaridagi o'zgarishlar hamda biznes sikllarining tabiiy 
mahsuli ekanligiga asoslanadi. 
Bank inqirozlarining makroiqtisodiy nuqtai-nazardan kelib 
chiqishi 
nobarqaror
 
makroiqtisodiy 
siyosat, 
global 
moliyaviy shart sharoitlar va valyuta kurslari ayriboshlash 
mexanizmiga oid muam molarga bog
ʻ
liq. Haddan ortiq pul-
kredit ekspansionistik siyosati va fiksal siyosat kredit 
inqirozini, qarzlarni haddan ortiq ko'p jalb qilish va real 
aktivlarga investitsiyalarni safarbar qilish bank aktivlari 
sifatining pasayishiga olib keladi. Amerikalik iqtisodchi 
olimlar Karmen M. Reynxart va Kennet S. Rogoff bank 
inqirozlari kelib chiqishining ilk sabablari sifatida kredit 
inqirozlari va aktivlar narxi bilan bog'liq pufak 
(ko'pik)larning vujudga kelishini ko'rsatib o'tadilar." Bu kabi 
makroiqtisodiy tang likni iqtisodiyoti rivojlanayotgan 
mamlakatlarda 
kuzatish 
mumkin. 
Iqtisodiyoti 
rivojlanayotgan mamlakatlar boshqa mamlakatlardan 
qisqa muddatli xorijiy valyutadagi qarzlarni jalb qilish orqali 
valyuta kursining qadrsizlanishi, xalqaro bozorda foiz

---

stavkalarining oshishi va xalqaro savdo shartlarining 
o'zgarishi natijasida yuqori kredit riskini vujudga 
keltiradi.Misol uchun, 1980 yillarda G'arb mamlakatlari 
banklari Lotin Amerikasi mamlakatlariga iqtisodiy o'sishni 
ta'minlash va joriy operatsiyalar bo'yicha defitsitni qoplash
maqsadida katta miqdorda qarzlar (AQSh dollarida)ni 
ajratadi. Katta miqdordagi xorijiy mablag'larning oqib kelishi 
qarzdor mamlakatlarda real amalmashuv kursining keskin 
oshishiga olib kelib, bir qancha qarzdorlarning defolt 
holatiga kelishiga sabab bo'ldi. Natijada mazkur inqiroz 800 
mlrd. AQSh dollaridagi umumiy qarz mablag'larining 250 
mlrd. AQSh dollaridan voz kechish orqali yakun topdi.Bank 
inqirozlari kelib chiqish sabablarini bir qancha omillar orqali 
yaqqolroq yoritib o'tishga harakat qilamiz. 
Haddan ortiq kredit ekspansiyasi. Mazkur omil natijasida 
kredit portfeli sifati yomonlashadi, kreditlar ta'minoti 
bo'yicha ortiqcha qiymat yuzaga keladi va kredit riski ortadi. 
Kredit portfeli tarkibida kreditlar miqdorining ortishi 
natijasida ularning monitoringini yuritish bilan bog'liq 
qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bunga misol sifatida, Yaponiya, 
80-yillardagi Lotin Amerika va 90-yillardagi Janubiy 
Sharqiy Osiyo mamlakatlarida yuzaga kelgan bank 
inqirozlarini keltirishimiz mumkin. 

---