Таълим вазирлиги тошкент кимё-технология институти й.Қ. ҚОдиров, Д. А. Равшанов, А. РЎзибоев

Мойли уруғларнинг ҳаётийлик хусусиятлари. Барча ёғли уруғлар ўзларининг ҳолатлари буйича ҳаётийлик ва ҳаётсизлик хусусиятига эга . Ушбу ҳолатларни (ҳаётийлик – биоз, ҳаётсизлик анабиоз дейилади). Ёғ технологияси нуқтаи назаридан биоз ҳолати ўрганилмайди, чунки бу ҳолатда уруғ етарли даражада намликка, яъни критик намликдан юқорироқ бўлган намликка эга бўлиб, ундаги ҳамма ҳаётий ривожланиш ҳолатлари яққол намоён бўлиб туради. Бундай уруғларни умуман сақлаш мумкин эмас, аксинча ўсиш ва қайтадан ҳосил бериш учун тайёр ҳолатда бўлади. Анабиоз ҳолати эса технологик нуқтаи назаридан аҳамиятли, чунки бу ҳолатда уруғнинг намлиги ниҳоятда паст ва уруғни қуйи ҳароратда сақлаганда, у жуда узоқ муддат ўзгаришсиз сақланади. Саноат миқёсида тўлиқ анабиоз ҳолатини ҳосил қилиш жуда қийин. Уруғларнинг тўлиқ анабиоз ҳолати баъзан табиатда учраб туради. Бунга бир неча асрлар давомида сақланиб қолган донли уруғларнинг топилиши мисол бўла олади. Саноатда сақланаётган ёғли уруғлар кўп ҳолларда ярим анабиоз ҳолда сақланади. Бу ҳолатда уруғнинг оксидланиш даражаси ва нафас олиши намликка нисбатан паст бўлгани учун жуда суст бўлади ёки сақлаш даврида керакли бўлган ёғли моддалар сифат ва миқдор жиҳатдан кам ўзгаради. Анабиоз ва биоз ҳолатлар ўртасида ўртача ҳолат мезабиоз дейилади. Бу ҳолатда бўлган уруғлар тезлик билан биринчи навбатда қайта ишланиши лозим, чунки бу ҳолатда уруғнинг намлиги критик намликка яқин ёки тенг бўлганлиги туфайли хомашё таркибида оксидланиш-парчаланиш, нафас олиш, микроорганизмлар таъсирида бузилиш ёки чириш авж олади. Мезабиоз ҳолатидан ярим анабиоз ҳолатига ўтиш учун хомашёни тезликда қуритиш ва ҳар хил аралашмалар ва микроорганизмлардан тозалаш керак. Бу ҳолда иссиқ ҳаво ёрдамида актив вентилляция усули ҳам фойда беради.
Мойли уруғларнинг нафас олиши. Ёғли уруғлар ўзига хос бир тирик организмдир. Уларда ҳам тўхтовсиз модда алмашиниш жараёни давом этади. Уруғдаги оддий моддаларга углеводлар (глюкоза) киради. Бу моддалар ҳаводаги кислород билан бирикиб сув ва карбонат ангидрид газини ҳосил қилади.
С₆Н₁₂О₆ + 6О₂ 6СО₂ + 6Н₂О + 2872 кЖ
Бу реакцияда ҳосил бўлган сув ва СО₂ уруғларни бузилишига олиб келади. Бу келтирилган формула нафас олишнинг кимёвий балансини ифодалайди. Агар нафас олишда кислород мўл-кўл бўлса, бу жараён «Аэроб» жараён дейилади.
Кислород камлигида борса, «Анаэроб» жараён деб аталиб молекулаларнинг парчаланиши содир бўлади.


С₆Н₁₂О₆ 2С₂Н₅ОН + СО₂ + 234 кЖ

Нафас олиш жараёнига асосий таъсир этувчи омиллар намлик ва ҳарорат ҳисобланади.

Ифлос аралашмаларни намлиги қанчалик юқори бўлса, нафас олиш жараёни шунчалик тез боради, ҳаттоки хона ҳароратида ҳам бориши мумкин.
Уруғ массасининг нафас олиш жадаллигини аниқлаш усуллари ажралиб чиққан карбонат ангидрид газини ҳисоблашга асосланган. Нафас олиш жадаллиги уруғни маълум бир миқдоридан маълум ҳарорат ва намликда ажралиб чиққан карбонат ангидридни ҳажми билан ифодаланади.
Сақланаётган уруғларнинг нафас олиш жадаллигини тезлашиши уруғларни физиологик ва биокимёвий фаоллиги ошганлигини, сақлашга чидамсизлигини кўрсатади.
Ҳароратни кўтарилиши дастлаб нафас олишни тезлаштиради, кейин эса секинлашади. Бу ҳолат, маълум ҳароратда ферментларни инактивацияси ва оқсилларни денатурацияси билан изоҳланади.
Кунгабоқар пистасини сақлашда намликни ошиб бориш билан нафас олиш жадаллигини ўсиши 1.1-жадвалда кўрсатилган.