Таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Ж. Френч ва Б. Рейвенга асосон шахсий ҳокимият манбалари

№	Ҳокимият манбалари	Тавсифи
1	Мукофотлаш	Лидер ўзининг орқасидан эргашувчиларни мукофотлаш учун зарур бўлган ресурсларга эга
2	Мажбурлаш	Ҳокимият манбаси қурқувга асосланади
3	Қонуний	Лидернинг ҳаракатлари эргашувчилар қадриятларига мос келади, шу сабабли улар лидерга ваколатларни “узатади”
4	Эксперт	Ҳокимият асоси – топшириқни бажариш учун зарур бўлган билим ва малака ҳисобланади
5	Харизм	Лидернинг эргашувчилар тасаввурида эътиборли, обрўли кўрсатувчи шахсий сифатлари

Жадвалдан кўриниб турибдики, лидернинг эргашувчилар этиборини қаратиш билан боғлиқ шахсий ҳокимиятга эга бўлишнинг кенг имкониятлари мавжуд. Бошқарувда лидер обрўси, таъсири ва ҳукмронлигидан унумли фойдаланиш катта аҳамиятга эга. Бу нуқтаи назар 16 аср бошларида вужудга келган. Николо Маккиавеллининг машҳур “Ҳукмдор” асарида ёзилишича, ҳокимият ва ундан фойдаланиш давлатни бошқаришда асосий восита бўлиб ҳисобланади. Шундай қилиб “ҳокимият нима” деган савол туғилади.
Ҳокимият - бу ҳаракат қилиш имконияти ёки бошқа одамларнинг ҳулқига ёки ҳолатига таъсир этиш қобилияти. Бошқа сўзлар билан айтганда ҳокимият - бу бошқа одамлар ҳулқига таъсир ўтказиш имконияти. Таъсир - бир шахснинг иккинчи шахснинг ҳулқи, муносабатлари ва ҳиссиётларига ўзгартириш киритувчи ҳар қандай ҳаракатдир. Таъсир воситалари турлича, қулоққа шивирлаб айтилган сўздан тортиб, пичоқ ўқталишгача бўлиши мумкин. Шунингдек, бир одам ўзининг ғоялари билан иккинчи одамга таъсир этиши мумкин. Раҳбарлар шундай таъсир этишлари керакки, бу фақат бир ғояни қабул қилишга эмас, балки ҳаракатга - натижавий меҳнатга олиб келсин. Ўзининг таъсирини ва лидерлигини самарали қўллай олиши учун ҳар бир раҳбар ҳокимият манабаларини қўллаши керак.
Кўпгина одамлар ҳокимиятни зўравонлик, куч ва агрессия билан боғлайдилар. Бундай қарашларни тушуниш мумкин, чунки ҳокимиятнинг асосида айнан қўпол куч туради, ҳатто зуравонлик фақат спортда ва кинода бўлади деб ҳисобловчи юқори ривожланган жамиятда ҳам куч ҳокимиятнинг зарурий қисми эмас. Ҳамма ташкилотларда самарали ишлаш учун тегишли ҳокимиятни қўллаш шарт.
Лидерлик назариялари аниқланган турли тадқиқотлар натижаларига хулоса қилар эканмиз, шахсий сифатларга асосланган, хулқ- атвор ва вазиятли ёндашувларнинг ҳар бири муаммонинг маълум қисмини ечишга имкон беришини, лекин тўлиқликни таъминлай олмаслигини кўрамиз. Бу ёндашувларнинг ҳеч бири тўлиқ қабул қилинган эмас ва танқидларга учраётган бўлсада, амалиётда у ёки бу даражада қўлланиб келинмоқда. Ҳозирги пайтда лидерлик ҳодисаси ва лидер тимсолини амалий ҳамда назарий жиҳатдан акс эттирувчи ва илмий тадқиқотлар натижаларини умумлаштирувчи ягона ёндашув ёки назария мавжуд эмас. Тадқиқотчилар берган баъзи умумий хулосаларни келтириб ўтамиз:

• 
  бошқа инсонлардан фарқли равишда лидерларга хос бўлган стандарт сифатлар тўплами мавжуд эмас. Турли вазиятларда самарали раҳбарлар лидерликнинг ўзига хос сифатларини белгилаб берадилар. Бунда лидернинг шахсий хусусиятлари таркиби унинг қўл остидаги ходимлари ҳусусиятлари, фаолияти ва вазифаларига мос келиши лозим.
  
• 
  К. Левиннинг тадқиқотлари асосида раҳбарлик ёки лидерликнинг уч услубини ажратиб кўрсатиш мумкин: авторитар, демокаратик ва либерал. Бунда лидер ходимлар билан муносабатга асосланган инсонга йўналтирилган ёки натижага йўналтирилган вазифалар натижага йўналтирилган бўлиши мумкин. Лидернинг самарадорлиги аниқ вазиятдаги лидерлик услубини қўллашга боғлиқ.
  
• 
  гуруҳ учун жуда қулай ёки ноқулай вазиятларда вазифаларга йўналтирилган лидер мувоффақиятга эришади. Инсонларга йўналтирилган лидерлик барқарор вазиятларда қўл келади.
  
• 
  раҳбариятнинг лидерлик салоҳиятини таълим бериш орқали ошириш мумкин.
  
• 
  энг самарали лидерлар “ўз ҳаракатлари учун масъулиятни ҳис этадилар, мақсадга эришишга интиладилар, ижро этилиши зарур бўлган аниқ вазифалар бўйича маълумот ва тажрибага эга бўладилар.
  
• 
  лидернинг қадриятлари компаниянинг маданияти, ишдан кетгандан сўнг ҳам ташкилотда сақланиб қолади. Яъни лидернинг ҳар бир ҳаракати унинг компаниясига таъсир этади.
  

Бундан ташқари лидерлик салоҳиятини оширишга қаратилган назарияларининг ривожланишига бир қатор консалтинг фирмалари ҳам ўз ҳиссасини қўшган. Жумладан, Андерсон консалтинг фирмасига қарашли стратегик ўзгаришлар институтнинг охирги тадқиқотлари келажакда глобал лидерларга хос хусусиятлар аниқланган. Глобал лидерларга қуйидагилар юклатилади:

• 
  ўз қобилият ва билимларини доимий такомиллаштириш, ўз ҳаракатларини объектив баҳолаш қобилиятини ривожлантириш, ўз кучли томонларидан фойдалана олиш ва билимларидаги камчиликларни тўлдириш. Лидер атрофдагиларнинг ишончини оқлаши, маънавий қадриятларга риоя қилиши, ҳиссиётлари, тафаккури ва шахсий сифатларини уйғунлаштира олиши керак.
  
• 
  ички ва ташқи таъсир воситаларини яратган ҳолда ташкилотга раҳбарлик қилиш. Раҳбарлар бу воситаларни асосан норасмий кўринишда шакллантира олиши лозим. Глобал лидерлар йиғма - матрицали, ўзаро боғлиқ, вақтинча “командалар”ни бошқара олишлари муҳим аҳамиятга эга. Лидер ташкилотнинг яширин кўринмас салоҳиятини аниқлаб олиши ва шакллантириши керак. Бу салоҳият билим, инсон капитали, молиявий ресурслар билан белгиланади.
  
• 
  Персоналнинг шахсий малакаси, шунингдек бутун ташкилотнинг касбий малака даражасини ошириб бориш, бунда муаммони ечишда турли фикрлаш усулларини қўллаш ва рағбатлантириш керак. Келажак лидери фикрлар хилма-хиллиги, ижодий мунозаралардан самарали фойдаланиши, шу билан бирга қарашлардаги умумийлик, ҳаёт тарзидаги боғлиқликни амалиётда қўллаб олиши лозим. Муаммоларни глобал тасаввур этиш билан бирга глобал лидер турли ёшдаги гуруҳлар мотивациясини тушуниши ва уларни қўллаб олиши керак.
  

Тадқиқотларда шунингдек глобал лидерларнинг 14 та асосий ҳусусиятлари аниқланган:
1. Глобал тоифаларга асосан фикрлаш.
2. Потенциал имкониятларни кўра олиш.
3. Келажакнинг умумий тасаввурини ярата олиш.
4. Инсонларнинг қобилияти ривожланиши ёрдам бериш, ваколатларни
уларга узатиш.
5. Инсонлардаги фарқларни қадрлаш.
6. Ишга командали ёндашув, ҳамкорлик ҳиссини ривожлантириш
7. Ўзгаришларга ҳайриҳоҳ бўлиш.
8. Технологияларни билишини намоён қилиш.
9. Ижодкорона таклифларни рағбатлантириш
10. Мижозларнинг эҳтиёжларини қондиришни таъминлаш.
11. Рақобатчилар билан курашда мувоффақиятга эришади.
12.Шахсий ютуқлари, юқори даражадаги билим ва малакасини намоён қилади.
13.Жамоавий раҳбарликка тайёр эканлигини ифода этади.
14.Ташкилотда қабул қилинган қадриятларга мувофиқ ҳаракат қилади.
Биринчи қарашда бу талабларнинг барчасига риоя қилиш мураккабдек туюлади. Лекин бунда замонавий лидер эга бўлиши лозим бўлган асосий талаблардан бири - тизимли фикрлашнинг жорий этилиши барча муаммоларни ҳал этади.
Бу ҳолда турли хусусиятга эга талабларни тартиблаштириш ва умумлаштириш имконияти туғилади.
Тизимли фикрлашнинг асосий тамойили тадқиқот объектининг тизими сифатида ўрганилишидир. “Бизнес, инсон фаолиятининг бир кўриниши сифатида маълум бир тизимни ифодалайди. Бу ерда йиллар давомида намоён бўладиган яширин алоқалар ҳам мавжуд бўлади”¹¹. Ҳар биримиз баъзида сезмаган ҳолда кўплаб тизимлар фаолиятининг иштирокчилари бўлиб қоламиз.
Лидер ўзига ҳос ваколат бўлиб, уни тақсимлаш мумкин эмас. Уни қабул қилиш ва фахр билан эгалик қилиш ёки четга ўтиш мумкин.

3.