Ta’lim vazirligi o. Y u. R a s h I d o V, I. I. A L i m o V

3 .1 2 .  Soliqlarning  funksiyalari
M a ’lu m k i,  h a r   q a n d a y   iq tis o d iy   k a te g o r iy a n in g   f a q a t  o 'z i  
bajaradigan funksiyalari mavjud bo'ladi. A m aliyotda funksiyasiz,  y a ’ni 
bajaradigan  funksiyasi  b o ‘lm ag an  iqtisodiy  kategoriya  b o ‘lm aydi. 
C h u n k i  funksiya  iq tiso d iy   k a te g o riy a n in g   a m a liy o td a g i  h a ra k a ti 
hisoblanadi va u orqali  kategoriyaning m ohiyati  c h u q u r ochib beriladi. 
Shuning  uch un  iqtisodiy  adabiyotda  iqtisodiy  kategoriya  funksiyasi

---

deyilganda,  ushbu  kategoriyaning  hayotda  ko‘p  martalab  qaytarilib 
turiladigan  va  takrorlanib  turiladigan  xatti-harakatlari  tushuniladi.
Iqtisodiy  kategoriya  sifatida  soliqlarning  h a m   faqat  o 'ziga  xos 
funksiyalari  mavjud.  Shuni  t a ’kidlash  lozim -ki,  birinchi  navbatda 
soliqlarning  qiymat  dastagi  sifatida  darom adlarni  taqsimlash  va  qayta 
taqsimlashi  amalga  oshiriladi.  Iqtisodiy  adabiyotda  iqtisodchi  olim lar 
o ‘rtasida soliqlarning funksiyalari t o ‘g‘risida yagona fíkr mavjud emas. 
Lekin  ularning  b a rc h a sin i  soliqlarning  fiskal  (xazina)  funksiyasi 
t o ‘g ‘risida  yagona  fikr  mavjud.  Soliqlarning  boshqa  funksiyalari  esa 
hozirgi  davrda  davlat  bajaradigan  funksiyalarni  ko‘payganligi  bilan 
bevosita  bog‘liqdir.  Bunga  yorqin  misol  qilib,  hozirda  davlat  o'zining 
a n ’anaviy  fu nksiyalarid an  tashqari  ja m iy a td a ,  b irinchi  n a v b a td a  
iqtisodiyotda ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va tartibga solib 
turish  funksiyasini  ko'rsatish  mumkin.
Hozirda k o ‘p  iqtisodchi olimlar soliqlarning quyidagi funksiyalarini 
ajratib  k o ‘rsatadilar:  fiskal,  tartibga  solib  turu v ch i,  taqsim lovchi, 
rag‘batlanturuvchi  (so‘ndiruvchi)  va  nazorat  funksiyalari.  Bu  sohada 
0 ‘zbekistonlik iqtisodchi olimlar esa soliqlarning ikki funksiyasini ajratib 
k o‘rsatadilar:  taqsimlash  va  nazorat  funksiyalari.  Iqtisodiy  adabiyotda 
soliqlar  bajaradigan  funksiyalar  t o ‘g ‘risida  iqtisodchi  o lim larn in g  
fikrlarini  o'rganish va hozirgi vaqtdagi soliqlarni  iqtisodiyotdagi  o ‘rnini 
yangicha  tahlil  etgan  holda  soliqlar bajaradigan  funksiyalar t o ‘g ‘risida 
o ‘z fikrimizni bildiramiz.  Bizning fikrimizcha soliqlar quyidagi funksiya­
larni  bajaradi:
1.  Fiskal  (xazina)  funksiyasi;
2.  Taqsimlash  funksiyasi;
3.  Rag'batlantirish  (so'ndirish)  funksiyasi;
4.  N azorat  funksiyasi.
Soliqlarning fiskal  (xazina) funksiyasi orqali  davlat o'ziga yuklatilgan 
vazifalar:  iqtisodiy,  ijtimoiy,  m udofaa  va  boshqalarni  bajarish  u ch u n  
zarur boMgan  moliyaviy resurslarni  davlat  budjeti  daromadlari  qismida 
jam lanishi  amalga  oshiriladi.  Soliqlarning  fiskal  funksiyasining  asosiy 
maqsadi  bu  —  davlat  moliyaviy  resurslarini  o ‘z  m uddatida  va  to 'liq  
shakllantirish  hisoblanadi.
Bu  funksiyani  y uqori  darajada  am alga  oshirilishi,  y a ’ni  soliq 
tushum larini  k o ‘payishi  davlat  faoliyati u c h u n  q o ‘shim cha moliyaviy 
im k o n iy at  y a ra ta d i.  B uning  natijasid a  so liqlar  o 'z la rin in g   fiskal 
funksiyasi  y o rd a m id a   davlatning  iqtisodiy  qudrati  ortishi  am alg a 
oshadi.

---

Soliqlam ing  taqsimlash  funksiyasi  yordam ida  davlat  iqtisodiyotni 
boshqarish  va  tartibga  solib  turishni  amalga  oshiradi.  Bu  funksiyani 
amalga oshirishda soliqlar darom adlar,  baholar, foizlar,  aksiyalar kursi 
dinamikasi  va  tariflar  bilan  o ‘zaro  bog'liq  holda  faoliyat  k o ‘rsatadi. 
U shbu  ja r a y o n d a   soliqlar  m a m la k a t  m illiy  d a r o m a d in i,  x o ‘jalik  
yurituvchi  subyektlar h am d a  aholi  darom adlarini  taqsim lash  va  qayta 
taqsimlashda asosiy dastak b o ‘lib  hisoblanadi.  Soliqlarning  taqsim lash 
funksiyasi  n a fa q a t  daro m ad larn i  taqsim lashda,  balki  k a p ita lla r  va 
investitsiya resurslarini taqsimlashda ham  ishtirok etadi.  Shuni t a ’kidlash 
lozim-ki,  soliqlar taqsimlash funksiyasida b a ’zi soliqlar stavkasini yuqori 
darajada  o'rnatilishi  orqali  amalga  oshiradi.  Soliqlarning  taqsim lash 
funksiyasi  yordam ida  davlat  m am lakat  iqtisodiyotidagi  h a m d a  jam iyat 
ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlariga  bevosita  t a ’sir  k o 'rsa ta d i.  M asalan, 
davlat soliqlar yordam ida yuqori rentabellik faoliyat tu rla rid an  m a ’lum 
darom adlarni  undirib,  ularni  iqtisodiyotni  past  rentabellik  yoki  zarar 
ko'rib  faoliyat  k o ‘rsatuvchi  lekin  o ‘z  faoliyat  bilan  ja m iy a t  hayoti 
uchun  zarur  b o ‘lgan  sohalarga  sarflashi  m um kin.  M a m la k at  aholisi 
u c h u n   d a ro m a d la ri  b o ‘yicha  progressiv  shkala  y o r d a m id a   yuqori 
darom ad  topadigan  toifadan  yuqori  stavka  yordam ida  u larn in g   d aro ­
madlarini  qayta  taqsimlash  imkoniyatiga  ega  b o ‘ladi.
Soliqlarning  rag‘batlantirish  (so‘ndirish)  funksiyasi  o ‘z  m ohiyatiga 
asosan yuqorida qayd etilgan fiskal va taqsimlash  funksiyasining hosilasi 
hisoblanadi.  Soliqlarning  bu  funksiyasini  k o ‘p  iq tis o d c h i  o lim lar 
m akroekonom ik  darajada  tartibga  solish  deb  hisoblashadi,  ch u n k i  bu 
funksiya  barcha x o ‘jalik yurituvchi  subyektlar va  fuqarolarning  ham da 
davlatning  iqtisodiy  manfaati  bilan  bevosita  bog'liqdir.
Amaliyotga  kiritiladigan  h ar  bir  soliq  o ‘z  kiritilishi  m aqsadidan 
q a t ’i  n a z a r  o ‘z  m o h iy a tig a   a s o sa n   b ir  v a q tn in g   o ‘z id a   so liq q a  
tortilmaydigan  faoliyat  turlari  u c h u n   rag‘batlantiruvchi  va  aksincha 
soliqqa  tortiladigan  faoliyat  turlari  u c h u n   so ‘ndiruvchi  sifatida  t a ’sir 
ko‘rsatishi  m um kin.  Iqtisodiyotga  yangi  soliq  turini  kiritilishi  x o ‘jalik 
yurituvchi  subyektlar  hisobida  b a ’zi  qonunbuzarlikka  sabab  b o ‘lishi 
h am  mumkin.
Har bir rag‘batlantiruvchi  (so‘ndiruvchi)  funksiya  sifatida  u   o ‘ziga 
xos rag‘batlantiruvchi shakllar va elem entlar hisoblangan soliq b o ‘yicha 
imtiyozlar  tiz im i  va  rag‘b a tla n tirish ,  c h eklo vch i  s ta v k a lar  h a m d a  
faoliyatni  t o ‘xtatib  q o ‘yish  kabi  dastaklardan  foydalanadi.
Shuni  t a ’kidlash  lozim -ki,  b a ’zi  iq tiso d ch i  o lilar  so liq larn in g  
rag‘batlantirish (so'ndirish) funksiyasini doim iy xarakterda e m a s degan

---

qarash  asosida uni mustaqil  funksiya sifatida tan  olishmaydi.  Ularning 
fikricha,  m am lakatda  davlat  budjeti  taqchilligi  (defitsiti)  sharoitida 
soliqlarning bu funksiyasi  amal  qilmaydi.  Biz iqtisodiyotni rivojlangan 
m am lakatlarning  iqtisodiy  rivojlanish  tajribasini  tahlil  etgan  hamda 
0 ‘z b e k isto n   R espublikasi  iqtisodiyotini  rivojlanish  bosqichlarini 
o 'rg a n ib   chiqib  yuqoridagi  fikrga  o ‘z  e ’tirozim n i  bildirishga  asos 
mavjud deb hisoblaymiz.  Bunga misol qilib,  0 ‘zbekiston Respublikasida 
1994— 1997-yillarda  bank  tizim ini  rivojlantirish  m aqsadida  tijorat 
banklari  bir  necha  soliq  turi  to'lashdan  ozod  etilib,  hisoblangan  soliq 
sum m alari  tijorat  banklarini  m oddiy-texnika  bazasini  takomillash- 
tirishga  y o ‘naltirildi.  Xuddi  shu  yillari  m am lakatim izda  davlat  budjeti 
taqchilligi  (defitsiti) mavjud edi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni, 
ferm er  x o ‘jaliklarni  rivojlantirish  u ch u n   soliqlar  bo 'y ich a  berilgan 
im tiyozlar  fikrimizcha  q o ‘shim cha  asos  hisoblanadi.
Soliqlarning  n azo rat  funksiyasi  o ‘z  m o h iy atig a  k o ‘ra  himoya 
funksiyasini,  ya’ni  davlat  va  soliq  to ‘lovchilar  o'rtasidagi  soliq  muno- 
sabatlarini  olib  borilishini  t a ’m inlash  hamda  vakolatli  davlat  organ- 
larin in g   amaldagi  q a t’iy  faoliyatini  bajarilishini  am alga  oshiradi. 
Soliqlarning  nazorat  funksiyasiz  uning  boshqa  funksiyalarini  amalga 
oshirilishi  o ‘z  m a ’nosini  yo'qotadi.
Shuni t a ’kidlash lozim-ki,  soliqlarning nazorat funksiyasi amaldagi 
q o n u n lar  va  huquqlarga  asoslangan  holda  soliq  to'lovchilarni  qonun- 
chilikka  b o ‘ysunishiga,  unga  rioya  qilinishini  q o n u n   kuchi  ostida 
m ajburiy  amalga  oshiradi.  M am lakatda  davlat  hokimiyatini  kuchsiz- 
lanishi  soliqlarning  nazorat  funksiyasini  kuchsizlanishiga  olib  keladi. 
0 ‘z  navbatida,  soliqlarning  nazorat  funksiyasini  kuchsizlanishi  davlat 
hokim iyatini  kuchsizlanishiga  omil  b o ‘lishi  m um kin.
Soliqlarning  nazorat  funksiyasi  aniq  ko'rinishida  soliq  to ‘lovchi 
yu ridik  va  jism on iy   shaxslarning  soliq  qo n un chiligiga  q a t ’i  amal 
q ilin is h id a ,  so liq larn i  o ‘z  m u d d a tid a   va  t o ‘liq  davlat  budjetiga 
t o ‘lanishida,  moliyaviy  jazo  choralarini  sam aradorligida  n am oyon 
b o ‘ladi.
Soliqlarning nazorat funksiyasi yordamida vakolatli davlat organlari 
m am lakatdagi  yaratilgan  yalpi  ijtimoiy  m ahsulot  va  milliy  daromad 
qiymatini ham da undagi soliqlarning ulushining hisob-kitobi va nazorati 
olib boriladi.  Ushbu  nazorat  orqali  davlat budjetiga  soliq tushumlarini 
kelib  tushushini  m iqdoriy  o'lcho v i  amalga  oshadi,  ularni  davlatni 
moliyaviy resurslarga b o 'lg an ehtiyojiga taqqoslanish bajariladi ham da 
shu  asosda  amaldagi  soliq  qonunchiligiga,  y a ’ni  soliqlar  kiritilishi,

---

soliq  stavkalarini  o'zgartirilishi  va  imtiyozlar  tizimiga  q o ‘shim chalar 
kiritilishiga  imkoniyat  yaratiladi.  Bulardan  xulosa  qilish  m u m kin-ki, 
so liq larnin g  n a z o ra t  funksiyasining  q o n u n iy   kuchliligi  v a  un ing 
samaradorligi  u ning  boshqa  funksiyalari  amal  qilishini  aniqlab  beradi. 
Shuning  u c h u n ,  agar  soliqlarning  n azo rat  funksiyasi  a m ald a  kuch- 
sizlansa,  o ‘z navbatida uning boshqa funksiyalari samaradorligi pasayi- 
shi  mumkin.