|
8 — O.Yu. Rashidov va bosh.
113
budjet jarayonida ular o'rtasida, shuningdek, budjetlar ham da budjet
m ablag‘lari oluvchilar o ‘rtasida vujudga keladigan o ‘zaro rnunosa-
batlarni o ‘zida ifodalaydi. 0 ‘z vaqtida budjet tizim i davlatning moliya
tizim ining eng asosiy b o ‘g ‘ini hisoblanadi.
Наг bir m am lakatda budjet tizimining tashkil topishi eng a w a lo
davlatning siyosiy tizim i va uning m a ’m u riy -h u d u d iy tuzilmasiga
bevosita bog‘liqdir. Xalqaro amaliyotda hukum at boshqaruv vakolat-
larin in g m arkaziy h u k u m a t h am d a m a ’m u riy -h u d u d iy b o ‘limlari
o 'rtasid a taqsimlanishi asosida barcha davlatlar quyidagi guruhlarga
ajratiladi:
— unitar tizimdagi davlatlar;
— federativ (ittifoq) tizimdagi davlatlar;
— konfederativ tizimdagi davlatlar.
Yuqorida qayd etilgan barcha tizimdagi davlatlarning mohiyatini
ko'rib chiqamiz.
U n itar (yagona) tizimdagi davlat — davlatning siyosiy tizimida
m a ’muriy - - hududiy b o ‘linm alaridan hech biri mustaqil davlatchilik
yoki avtonom iya huquqiga ega bo ‘lmagan davlat tizimi hisoblanadi.
B unday davlatlarda yagona Konstitutsiya amal qiladi, barcha tizim
u c h u n um umiy huquqlar, yagona davlat boshqaruv organlari mavjud
h a m d a m am lak atd ag i siyosiy, iqtisodiy va ijtim oiy ja ra y o n la rn i
markazlashgan tartibda boshqaruv amalga oshiriladi. U n itar tizimdagi
davlatda budjet tizimi ikki b o ‘g‘indan, y a ’ni markaziy va mahaliiy
budjetlardan tashkil topadi.
D unyoning unitar davlatlari qatoriga Yaponiya, Chexiya, Polsha,
Belgiya, Qirg‘iziston, Q o zo g‘iston, T urk m an isto n , 0 ‘zbekiston va
boshqa davlatlarni kiritish m umkin.
Federativ tizim dagi davlat — davlat tizim ida b a ’zi m a ’muriy-
hududiy b o ‘linm alar o ‘zlarining mustaqil davlatchiligiga ega va ular
davlat bosh q aru v id a m arkaziy H u k u m a t o ‘rtasid a vakolatlarning
bo'linishida bir qato r siyosiy mustaqillikka ega bo'lgan davlatlardir.
Federativ tizimdagi davlatlarda budjet tizimi uch b o ‘g ‘indan, y a’ni
fe d e ra l b u d je t, f e d e r a ts iy a a ’z o la rin in g b u d je tla ri va m ah a liiy
budjetlardan iborat b o ‘ladi. Dunyoning federativ tizimidagi davlatlar
qatoriga A Q SH (shtatlar va munisipalitetlar), G erm aniya (yerlar),
Rossiya (Respublikalar va o ‘lkalar), Hindiston (shtatlar) va boshqalarni
kiritish m umkin.
Konfederativ tizimdagi davlat — yagona iqtisodiy, siyosiy va harbiy
m aqsadlarga erishish u c h u n mustaqil davlatlarning doimiy ittifoqiga
asoslangan davlat hisoblanadi. U shbu davlatda budjet tizim i konfe-
derensiyaga kiruvchi a ’zo davlatlarning budjetlaridan tashkil topadi.
S h u n i t a ’kidlash lozim ki, h o zirg i v a q td a d u n y o d a k o n fe d e ra tiv
tizim dagi davlatlar ju d a k a m uchraydi. B unga y o rqin misol qilib
Shveytsariyani keltirish m u m k in . Shveysariya davlat tizim i u n in g
boMinmalari hisoblangan k a n to nlardan iborat b o ‘lib, davlat budjeti
esa konfederatsiyaga a ’zo b o 'lg a n kantonlarning badal ajratm alari
hisobiga tashkil topadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi siyosiy tuzilmasiga asosan u n ita r davlat
hisoblanadi. U nda yagona K onstitutsiya amal qiladi va b a rc h a uch u n
bir xil q o n u n la r mavjud. M a m la k a tim iz d a b u d je t tiz im i tashkil
topishining huquqiy asosini 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
va 0 ‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi t o ‘g ‘risida»gi Q onuni
tashkil etadi. Ushbu qonunchilikka asosan Respublikam izning budjet
tizimi ikki b o ‘g ‘indan iborat:
1. Respublika budjeti.
2. M ahalliy budjetlar.
0 ‘zbekiston Respublikasining hozirgi davr budjet tizim ini 7-chiz-
m ada ko'rish mumkin.
B und a O 'zbekiston Respublikasi budjet tizim ini «Budjet tizim i
to ‘g ‘risida»gi Qonuniga asosan va unda ko ‘zda tutilgan m o d d alarn in g
tasnifi b o ‘yicha chizm a tay yorlandi va uni tahlil etishga h arak at
qildik.
C hizm a m a ’lumotlaridan k o ‘rinib turibdiki, 0 ‘zbekiston Respub-
likasining Respublika budjeti va mahalliy budjetlardan tashqari bir
necha budjetdan tashqari jam g'arm alarni: Respublika y o ‘l ja m g 'a r-
masini, davlat bandlik jam g'arm asini, Respublika pensiyajam g'arm asini
va 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Mulk Qo'mitasining maxsus fondini
o ‘z tarkibida birlashtiradi.
Budjet tizimi to ‘g‘risidagi q o n u ng a asosan mahalliy budjetlarga
Q oraqalpog‘iston Respublikasi budjeti Toshkent sh a h ar va viloyat-
larning budjetlari kiradi. Viloyatlar budjeti o ‘z tarkibiga viloyat budjeti,
tu m a n la r budjeti va viloyatga b o 'ysunuvchi shaharlarning budjetini
oladi.
«B udjet tizim idagi» Q o n u n g a a so sa n Q o r a q a lp o g ‘isto n R e s
publikasi budjeti va viloyatlarning budjeti o ‘z tarkibiga viloyat b u d
jeti, tu m a n la r budjetlari va u lar h u d u d id a joylashgan yirik sanoat
markazlari ham da Respublika ah am iy atig a ega sh a h arlarn in g budjet-
larini o ‘z ichiga oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
