Ta’lim vazirligi o. Y u. R a s h I d o V, I. I. A L i m o V

1.1.  Pullarning  kelib  chiqishi,  mohiyati  va  turlari
Pul  —  bu  um um iy  ekvivalent  sifatida  q o ‘llaniladigan  universal 
tovarning  alohida  turi  b o ‘lib,  boshqa  barcha  tovarlarning  qiym ati  u 
orqali ifodalanadi.  Pul ayirboshlash,  to ‘lov,  qiymatni oMchash, boylikni 
t o ‘plash  vositasi  funksiyalarini  bajaradigan  noyob  tovardir.  Hozirgi 
iqtisodiyotda  pul  m u o m a la si  am alda  to v arlarn in g   h a m m a   tu rla ri 
m uomalasining  o'zgarm as  sharti  hisoblanadi.  Pul  tufayli  tovarlarni 
qiyoslash,  ayirboshlashda  zarur  bo'ladigan  qiym atning  yagona  m ezo- 
niga  ega  bo ‘lish  mumkin.
Pul 
— bu boshqa n e’m atlarning qimmatini o ‘lchash vositasi  ( u m u ­
miy ekvivalent)  yoki  ayirboshlashda hisob-kitoblarni  am alga  oshirish 
vositasi  (ayirboshlash  vositasi)  funksiyalarini  bajaruvchi  n e ’m atdir. 
Pul  —  bu  m u tlo q   likvidlilikka  ega  b o 'lg an   n e ’m atdir.  P u l  —  bu 
iqtisodiy  kategoriya  b o ‘lib,  o d a m la r  o ‘rtasidagi  m u n o sa b a tla r  u n d a  
n a m o y o n   b o ‘ladi  va  u ning  yordam ida  quriladi.  P u ln in g   m aq sad i 
bozorga oid o ‘zaro  harakatlarning transaksion  xarajatlarini  teja sh d an  
iborat.
A w alo, sotib olinadigan  n e ’matlarning turlari va m iqdorini,  bitimni 
am alga  oshirish  vaqti  h a m d a   joyini,  sh u n in g d e k ,  b itim   b o ‘y icha 
kontragentlarni  tanlashdagi  chiqimlarni  tejashga  p u lla r  y o rd a m id a  
erishiladi.  Barterli  (mavozali)  iqtisodiyotda  b un day   chiqim lar  sh u n - 
chalik ko‘p b o ‘lishi  m um kin ediki,  bu amalda  har qanday ayirboshlash 
harakatlarini  amalga  oshirishni  istisno  qilib,  m e h n a t  taqsim oti  eng 
kam   miqyos  kasb  etgan  b o ‘lardi  va faoliyatning  ko‘pgina turlari  aslida 
vujudga  kelmas  edi.  Aks  holda  shunday  bir  iqtisodiyot  tashkil  topgan 
b o ‘lardiki,  unda,  masalan,  sochini  oldirm oqchi  b o ‘lgan  iqtisodchi 
iqtisodiyot b o ‘yicha m a ’ruza tinglamoqchi bo ‘lgan sartaroshni  izlashiga 
to ‘g ‘ri  kelardi. Aytaylik,  yangi palto tiktirmoqchi b o ‘lgan aktyor buning 
u c h u n   uning  filmlarda  o ‘ynagan  rollari  bilan  qiziquvchi  tikuvchini 
topishi  kerak  bo ‘lardi  va  hokazo.  Pulllar  potensial  sheriklar  xohish- 
istaklarining  shu  tarzda juftlik  holdagi  m os  kelishi  zaruratini  b a rta ra f 
etadi  va  bitimlarni  amalga  oshirish  joyi  h a m d a   vaqtini,  ayirbosh-

---

lanadigan  n e ’m atlar  sifati  va  m iqdorini,  bitim  b o ‘yicha  sheriklarni 
qayishqoqlik  bilan  tanlashga  imkon  beradi  va  hokazo.
N e ’matlar qimmatini oich ash d ag i  chiqimlarning katta qismi  pullar 
yordam ida tejaladi.  U m um iy ekvivalent xususida  kelishuvga erishilgan 
iqtisodiyotda individlar ayirboshlanadigan proporsiyalarni  osonlik bilan 
tuzishi  m um kin.  Agar  ikkita  tovarning  narxi  m a ’lum  b o ‘lsa,  u n d a 
ularning  nisbiy  qimm ati  ham  aniq  bo'ladi.
Shuni  t a ’kidlash  zarurki,  tovar  ayirboshlash  munosabatlari  ular 
paydo  b o ‘lgan  vaqtdan  boshlab  bozorda  um um iy  ekvivalent  b o ‘la 
o ladigan,  h a m m a   u c h u n   m aqbul  qulay  tovarni  izlashni  obyektiv 
ravishda  taqozo  etgan.  M a ’lumki,  turli  davrlarda  metallar  —  bronza, 
tem ir,  mis,  kum ush,  oltin  ana  shunday  ekvivalent  bo'lgan.  Oldiniga 
ular  taqinchoqlar,  qurollar,  m ehnat  quroPari  va  ko'pincha  tasodifiy 
shakldagi  va  miqdorlardagi  kam  ishlov  berilgan  metall  parchalari 
shaklida  q o ‘llanilgan.  U lar baisoklar,  novdalar,  plastinalar va  yombi- 
lardan  iborat  bo'lgan.  Yombilar  bilan  hisob-kitob  qilish  u c h u n   ularni 
tarozida tortishga t o ‘g ‘ri  kelgan,  lekin k o‘pincha yombilarni birm uncha 
kichikroq  b o ia k la rg a   bo'lish  zarurati  vujudga  kelgan.
Universal  hisob-kitob  ekvivalentiga  b o ‘lgan  ehtiyoj  eram izdan 
oldingi  V I I I   asrdayo q  k afo la tla n g a n   vaznli  va  larkibli  s ta n d a rt- 
lashtirilgan  yom bilar  paydo  b o ‘lishiga  olib  keldi.  Birmuncha  keyingi 
davrlardagi  yom bilarning  ayrim  turlari  ularni  bo ‘laklarga  b o ‘lishda 
qulay  bo'lishi  u c h u n   belgili  kertiklar  bilan  yasalgan.  Biroq,  bunday 
ta k o m illa sh tirish la r  baribir  savdogarlarni  hisob-kitoblarni  amalga 
oshirishda  yom bilar va  ularning  b o ia k la rin i  tortib  ko'rish  zaruratidan 
xalos  etm agan.
Tovar  ishlab  chiqarishning  o ‘sishi  va  tovar  ayirboshlashning  ken- 
gayishi,  bunday jarayonlarga  ko'p  sorili  hunarm andlar  h am d a  boshqa 
qa tn a sh c h ila rn in g   jalb  etilishi  m etall  puliarnm g  keyingi  stan d art- 
lashtirilishiga  va  u lar  m iq do rlarin in g   c h a k an a   savdo  ehtiyojlariga 
moslashtirilishiga  olib  keldi.  T axm inan  eram izdan  oldingi  XII  asrda 
Xitoyda, VII asrda esa 0 ‘rta yer dengizi  davlatlari  — Lidiya va Eginada 
vazni,  m iqdori  va  qotishm alarining  tarkibigo  ko‘ra  bir  xildagi  metall 
pullar  paydo  b o ‘ldi.  U lar  sekin-asta  ishlab  chiqarish  va  foydalanish 
u c h u n   qulay  b o i g a n   dum aloq  shaklga  ega  b o ‘ldi.  U lar  a n ’anaviy 
yom bilardan b irm uncha kichik o ic h a m la ri  bilan,  shuningdek,  ularning
1