Ta’lim vazirligi o. Y u. R a s h I d o V, I. I. A L i m o V


ToMov balansining  tarkibiy tuzilishi



Download 10,01 Mb.
Pdf ko'rish
bet177/223
Sana01.09.2021
Hajmi10,01 Mb.
#162046
1   ...   173   174   175   176   177   178   179   180   ...   223
Bog'liq
Pul, kredit va banklar

ToMov balansining  tarkibiy tuzilishi. 
To'lov balansi  quyidagi  asosiy 
bo'lim lardan  iborat:
—  savdo  balansi,  tovarlarni  olib  kirish  va  olib  chiqish  o'rtasidagi 
nisbat;
—  xizmatlar  va  notijorat  to'lovlar  balansi  («ko‘zga  ko'rinmas» 
operatsiyalar  balansi);
—  o ‘z  ichiga  tovarlar,  xizmatlar  va  bir  to m o n lam a   o'tkazmalarni 
oigan  joriy  operatsiyalar  balansi;
—  kapitallar  va  kreditlar  harakati  balansi;
—  rasmiy  valuta  zaxiralari  bilan  operatsiyalar.
Savdo  balansi. 
Tashqi  savdo  tarixan  milliy  x o ‘jaliklarni  jah o n  
x o ‘jaligiga bog‘lovchi tashqi  iqtisodiy munosabatlarning birlainchi shakli 
sifatida  maydonga chiqadi.  Tashqi  savdo tufayli  xalqaro  mehnat  taqsi- 
moti  shakllanadi.  Xalqaro  m ehnat taqsimotining  o ‘zi  esa  tashqi  savdo 
va  boshqa  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarning  rivojlanishi  bilan  chu- 
qurlashib  ham da  takomillashib  boradi.
Tashqi  savdo  ko'rsatkichlari  a n ’anaviy  ravishda  to'lov  balansida 
m u h im   o 'rinn i  egallaydi.  Tovarlar  eksporti  va  importining  o ‘zaro 
nisbati  savdo  balansini  tashkil  etadi.  Tashqi  savdoning  katta  hajmi 
kredit  hisobiga  amalga  oshirilganligi  sababli  haqiqatda  shu  davrda 
amalga oshirilgan  savdo,  t o ‘lovlar va tushumlar ko'rsatkichlari o ‘rtasida 
tafovutlar  mavjud.
U shbu tafovutlar tufayli turli  so'ndirilish  muddatlariga ega, taalluqli 
talab  va  majburiyatlarni  vujudga  keltiruvchi  um um iy savdo  balansidan 
farqli  o'iaroq,  o ‘z  davrida  amalga  oshirilgan  pul  to'lovlari  ham da 
h a q iq a td a   o ling an  t u s h u m l a r n in g   nisbati  sifatida  t o 'lo v   balansi 
tushunchasi  paydo  bo'ldi.
Biroq  tashqi  iqtisodiy  operatsiyalar  bo'yicha  m a ’lumot  yig'uvchi 
organlar hech  qachon  haqiqatda amalga oshirilgan  to'lovlar va olingan 
tushum larni  u m u m iy  savdo  ko'rsatkichlaridan  ajratish  imkoniyatiga 
ega  b o 'lm agan.  U la r  savdo  balansiga  kiritiladigan  tashqi  iqtisodiy 
bitimlar bo'y icha  bojxona  m a ’lumotlaridan  foydalanadilar.  Aynan shu 
m a ’lumotlar davlat  iqtisodiy siyosati  nuqtayi  nazaridan  asosiy qiziqish 
obyekti  bo'lib  hisoblanadi.  U la r  va  real  to'lov lar  orasidagi  farqlar 
to 'lov   balansining  kredit  operatsiyalarida  aks  etgan.
Savdo  balansining  aktiv  yoki  passivligini  iqtisodiy  mazmuni  aniq 
m am lakatga  nisbatan  aloqador  ham da  uning jah o n   xo'jaligida  tutgan 
o 'r n i,  hamkorlari  bilan  aloqalarining  xarakteri  va  um um iy  iqtisodiy 
siyosatiga  bog'liqdir.  Yetakchi  davlatlardan  iqtisodiy  o'sish  sur’atlari


b o ‘yicha  o rq a d a   b o ‘lgan  m a m la k a tla r   u c h u n   aktiv  savdo  balansi 
litsenziyalar  importiga,  xorijiy  investitsiyalar  yuzasidan  daromadlarni 
t o ‘lash  va  boshqa  Xalqaro  majburiyatlar  b o ‘yicha  haq  t o ‘lash  uchun  
valuta  mablag'lari  manbasi  sifatida  zarur.  Bir  qator  sanoat  jihatidan 
rivojlangan  mamlakatlar  (Yaponiya,  G erm an iy a  va  boshqalar)  uchun 
savdo  balansining  aktiv  saldosi  kapitallar  eksporti,  xorijda  ikkinchi 
iqtisodiyotni  barpo  etish  u ch u n   ishlatiladi.
Passiv  savdo  balansi  keraksiz  hisoblanib,  m am lak atning  jah o n  
xo‘jaligidagi  o'rn i  kuchsizligini  bildiradi.  Bu  asosan  valuta  tushumi 
taqchilligini  sezayotgan,  rivojlanib  borayotgan  m am lakatlar  u c hu n 
xosdir.  S a n o a t  jih a tid a n   riv ojlangan  m a m la k a tla r   u c h u n   esa  bu 
boshqacha  m a ’noga  ega  bo'ladi.  M asalan,  AQ SH  savdo  balansining 
kamomadi  ( 1991 -yildan boshlab) A Q SH   bozoriga intellektual tovarlarni 
ishlab chiqaruvchi  Xalqaro raqobatchilarni  (g‘arbiy Yevropa, Yaponiya, 
Tayvan,  Janubiy  Korea  va  boshqa  m amlakatlar)  kirib  borishi  bilan 
xarakterlanadi.  Bunday xalqaro m ehnat taqsimotining shakllanib borishi 
oqibatida  AQSH  va  jaho n   miqyosida  resurslar  nisbatan  samaraliroq 
ishlatiladi.  AQ SH  tashqi  savdosining  kam om adi  yuqorida  zikr  etilgan 
ham kor-m am lakatlarning ushbu operatsiyalar b o ‘yicha aktiv saldosida 
o ‘z  aksini  topadi.  0 ‘z  navbatida,  ushbu  h a m k o r-m a m la k a tlar o ‘zining 
valuta  tushumlari  hisobiga xorijiy kapital  q o ‘yilmalarni,  shu jum ladan, 
A Q S H da  ham   amalga  oshiradi.
Xizm atlar  balansi  transport  y o ‘q  tashuvlari,  sug‘urta,  elektron, 
telekosmik,  telegraf, pochta va boshqa aloqa turlari,  Xalqaro sayyohlik, 
ilmiy-texnik  ham da ishlab chiqarish tajribalari  bilan  almashish,  ekspert 
xizmatlari,  diplomatik,  savdo va xorijdagi  boshqa xizmatlar xarajatlarini 
ko'tarish,  m a ’lumotlarni  uzatish,  m adaniy   ham d a  ilmiy aloqalar,  turli 
vositachilik  yig'im lari,  reklam a,  y a rm a rk a   va  b osh qa  sh u  kabilar 
bo'yicha  to'lov  ham da  tushum larni  o ‘z  ichiga  oladi.
Xizmatlar  xalqaro  iqtisodiy  aloqalarning  bir  m a ro m d a   rivojlanib 
borayotgan  sektorini  tashkil  etadi.  X izmatlarning t o ‘lovlar va tushu m - 
larning  hajmi  ham da  tarkibiy  tuzilishidagi  roli  h a m d a   ularga  t a ’siri 
m untazam   ravishda  o ‘sib  borm oqda.
A n ’anaviy  xizm at  turlari  ( tr a n s p o r t,  su g 'u rta )  savdo  b o ‘yicha 
tovarlarni yetkazib  berishning  hajmi va turli-tum anligini  o ‘sib borishi, 
ularning  tarkibida  Xalqaro  k o o p e ra tsiy a   h a m d a   ixtisoslashuvning 
rivojlanishi  tufayli  yarim   ta y y o r   m a h s u lo tla r ,  b u tlo v c h i  q ism lar 
ulushining ortib borishi bilan o ‘z boshidan  katta qayta qurish jarayonini 
kechirmoqda.


Rivojlangan  davlatlarda  aholining  yashash  darajasi  o'sib  borgani 
sari  zam onaviy  ishlab  chiqarishning  baynalmilallashuvi  natijasida 
tarkibida  katta ulushga ega bo'lmish xizmat yuzasidan safarlar sifatidagi 
Xaiqaro  sayyohlik  koMamlari  ham  keskin  o ‘sdi.
Xalqaro  ishlab chiqarishning o ‘sishi  ilmiy-texnik  inqilob va xo‘jalik 
hayoti  baynalmilallashuvining boshqa omillari,  litsenziyalar,  nou-hau, 
ilmiy-texnik ham da ishlab chiqarish tajribasining boshqa turlari,  lizing 
operatsiyalari,  ishbilarmon  maslahatlar  va  ishlab  chiqarish  hamda 
a lo h id a   xususiyatga  ega  b o s h q a   x izm a tla r  bila n   savdo  qilishni 
rag‘batlantirdi.
Jah o n   amaliyotida  qabul  qilingan  qoidalarga  muvofiq  «xizmatlar» 
b o ‘limiga  investitsiyalar  va  xalqaro  kreditlar  bo'vicha  foiz  daromad- 
laridan  olingan  t o ‘lov  ham da  tushumlar  kiradi,  m odom iki  iqtisodiy 
m a z m u n ig a   k o ‘ra  u lar  kapitallar  harakatiga  y a q in ro q d ir.  ToMov 
balansida  quyidagi  moddalar  ajratilib  ko‘rsatiladi:  xorijiy  davlatlarga 
harbiy yordam   ko'rsatish,  xorijdagi  harbiy xarajatlar.  U shbu  xarajatlar 
xizmatlar  operatsiyalariga  mansubdir.
X alqaro  Valuta  F o n d in in g   (XVF)  uslubiyatiga  muvofiq  t o ‘lov 
balansida  alohida  pozitsiya  sifatida  bir  to m o n la m a   o ‘tkazm alarni 
ko‘rsatish  qabul  qilingan.  Ularning  tarkibida:  l)davlat  operatsiyalari
—  b o s h q a   m a m la k a tla rg a   iqtisodiy  y o rd am   y o ‘nalishi  b o ‘y icha 
subsid iya la r,  davlat  n a fa q a la ri,  Xalqaro  tas h k ilo tla rg a   badallar;
2)xususiy  tusdagi  operatsiyalar  —  xorijdagi  ishchilar,  mutaxassislar, 
qarindosh-urug‘larning mamlakatga pul o ‘tkazmalari.  Operatsiyalarning 
ushbu  turi  katta  iqtisodiy  ahamiyatga  ega.  Italiya,  Turkiya,  Ispaniya, 
Gresiya,  Portugaliya,  Pokiston,  Misr va  boshqa  davlatlar  o ‘z  fuqaro- 
larini  pul  ishlab kelishga xorijga chiqish masalalarini muvofiqlashtirishga 
katta  e ’tibor beradi.  Chunki  ushbu  davlatlar  mazkur valuta  tushumlari 
manbasidan  o ‘z iqtisodiyotlarini  rivojlantirish maqsadida foydalanadilar.
Xorijiy  ishchilar  va  mutaxassislarni  vaqtincha jalb  etadigan  G F R , 
A Q S H ,  Fransiya,  Buyuk  Britaniya,  Shveysariya,  JA R   va  boshqa 
m am lakatlar uchun   esa aksincha ushbu pul  o ‘tkazmalari  t o ‘lov balansi 
ushbu  moddasining  kam om ad  manbasi  bo ‘lib  xizmat  qiladi.
Yuqorida zikr etilgan xizmatlar bo'yicha operatsiyalar investitsiyalar 
b o ‘y ic h a   d a ro m a d la r   ha ra ka ti,  harbiy  tusdagi  kelishuvlar  va  bir 
tom onlam a o'tkazmalar, tovarlar (sezilarli qimmatliklar)  importi  hamda 
eksportiga  aloqasi  b o 'lm agan  holda  «ko‘zga  k o ‘rinmas»  operatsiyalar 
deb  ata lad i.  U la rn in g   ta rk ib id a   3  toifadagi  kelish uv larn i,  y a ’ni 
x izm a tla r,  investitsiyalardan  olingan  d arom adlar,  bir  to m o n la m a


o 'tk a z m a la rn i  ajratib  k o ‘rsatish  m um k in.  «Xizmatlar  va  notijo rat 
to'lovlari»  atamasi  ham   ishlatiladi.  U shbu  atamaga  m am lakatlararo 
iqtisodiy  aloqalarning  m uhim   m azm unini  tovarlar  bilan  savdo  tashkil 
etgan  paytdan  qolgan  a n ’anaga  bildiriladigan  hurm atday  qaraladi.
Joriy operatsiyalar b o ‘yicha i o ‘lov balansi savdo balansi va «ko‘zga 
ko‘rininas»  operatsiyalarni  o ‘z  ichiga  oladi.  T o ‘lov  balansi  tuzishning 
b a ’zi  bir usullari bir tom o n lam a davlat o ‘tkazmalarini  alohida m oddaga 
ajratib  ko‘rsatadi va uni joriy operatsiyalar saldosiga qo‘shmaydi.  U shbu 
operatsiyalarni  tovarlar  va  xizm atlar  bilan  jah o n   savdosini  kapital 
ham da  kreditlar  shaklidagi  moliyaviy  resurslar  Xalqaro  harakatidan 
ajratib  olish  uchu n   joriy  operatsiyalar  deb  ataylab  atay  boshladilar.
K apitallar  va  kreditlar  harakati  balansi  davlat  h a m d a   xususiy 
kapitallar,  taqdim  etilgan  va  olingan  Xalqaro  kreditlarning  davlatga 
olib  kirilishi  ham da  olib  chiqilishi  o ‘rtasidagi  nisbatni  ifodalaydi. 
Iqtisodiy  mazmuniga  ko'ra  ushbu  operatsiyalar  quyidagi  ikki  toifaga 
b o ‘linadi:  tadbirkorlik  va  ssuda  kapitallarining  xalqaro  harakati.
Tadbirkorlik kapitali to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri  xorijiy investitsiyalar (xorijda 
korxonalarni  sotib  olish  va  qurish)  va  portfei  investitsiyalarini  (xorijiy 
kom paniy alar  qim m atli  q o g ‘ozlarini  sotib  olish)  o ‘z  ichiga  oladi. 
T o ‘g ‘r i d a n - t o ‘g ‘ri  in v e s tits iy a la r   u z o q   m u d d a tli  k a p it a ln i   o lib  
chiqishning  eng  muhim   shakllaridan  biri  b o ‘lib  hisoblanadi  va  to'lov 
balansiga  sezilarli  t a ’sir  etadi.  U la r  mulk  sotib  olinishi  bilan  bog‘liq 
b o i g a n   holda  qarz  m ajb u riy a tla rin i  vujudga  keltirm ayd i.  U s h b u  
investitsiyalar  n atijasida  m illiy  iqtiso d iy o tlarn i  savdoga  n isb a ta n  
y u q o r ir o q   d a ra ja d a   va  m u s t a h k a m r o q   j a h o n   x o 'ja lig ig a   in te g -  
ratsiyalashuviga  ko‘maklashuvchi  Xalqaro  ishlab  chiqarish  rivojlanadi. 
1997-yilda  har  yilgi  qo'yilm alarni  qo'shib  borish  va  qoldig‘i  k o ‘payib 
boruvchi  uslubi bilan  hisoblangan  m am lakatlarning barcha t o ‘g ‘ridan- 
t o ‘g ‘ri  xorijiy  investitsiyalarini  t o ‘p langan  qiym ati  3  trln .  A Q S H  
dollaridan  ko‘p summani tashkil  etdi.  Tadbirkorlik  kapitalining xorijga 
olib  chiqilishi  ishlab  chiqarish  va  tashqi  savdoning  o ‘sishiga  nisbatan 
te z   s u r ’a tl a r d a   a m a lg a   o s h a d i.  Bu  e sa  o ‘z  n a v b a ti d a   x o ‘ja l ik  
faoliyatining baynalmilallashuvi va globallashuvida uning  roli yetakchi 
ekanligini  isbotlaydi.
T o ‘g ‘ridan-to ‘g ‘ri  xorijiy  investitsiyalar  qiymatining  u c h d a n   ikki 
qismidan  ziyodini  rivojlangan  davlatlarning o ‘zaro kapital  qo'yilm alari 
tashkil  etadi.  Bu  degani,  ular  o ‘rtasidagi  x o ‘jalik  aloqalari  boshqa 
davlatlar  o ‘rtasidagi  xo‘jalik  aloqalariga  nisbatan  yuqoriroq  darajada 
m ustahkam lanib  borayotganligidan  dalolat  beradi.

Download 10,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   173   174   175   176   177   178   179   180   ...   223




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish