|
Xalqaro hisob-kitob shakllari.
Shakllangan am aliyotga muvoFiq
zam onaviy sharoitda xalqaro hisob-kitoblarning quyidagi shakllari
q o 'lla n ila d i: hujjatli ( d o k u m e n tä r) akkreditiv, ink asso , b a n k pul
o'tkazm asi, ochiq hisob-varaq, bo'nak. Bundan tashqari, veksellar va
cheklardan foydalanilgan holda hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Hisob-
kitoblarning alohida turlari b o ‘yicha banklarning kafolat berish bilan
bog'liq operatsiyalari xalqaro hisob-kitoblar bilan b o g ‘liqdir (masalan,
inkasso, b o'nak, ochiq hisob-varaq). U shbu kafolatlar tashqi savdo
ishtirokchilari to m onidan s h a rtn o m a b o ‘yicha o ‘z zimmasiga oigan
majburiyatlar bajarilishining q o ‘shim cha t a ’m inoti b o ‘lib hisoblanadi.
Xalqaro hisob-kitoblarning tarixan quyidagi xususiyatlari shakllangan:
1.
Importyor va eksportyorlar ham da ularning banklari tashqi savdo
shartnom ai shartlaridan tashqarida boMgan rasmiylashtirish, j o ‘natish,
19 — O .Y u. R a sh id o v va bosh.
289
tovardan foydalanish huquqini beruvchi hujjatlar va t o ‘lov hujjatlarini
qayta ishlash, to'lovlarni amalga oshirish bilan bog'liq m a ’lum bir
munosabatlarga kiradi. Ularning o ‘rtasidagi majburiyatlar hajmi va
javobgarlik taqsimoti hisob-kitobning aniq bir shakliga bog‘liqdir.
2. Xalqaro hisob-kitoblar m e ’yoriy milliy huquqiy dalolatnom alar
ham da Xalqaro bank qoidalari va udumlari bilan muvofiqlashtiriladi.
A Q SH dagi birxillashtirilgan savdo Kodeksi hisob-kitoblarga, shu
ju m ladan xalqaro hisob-kitoblarga aloqador m e ’yorlarni o ‘z ichiga
olgan.
3. Xalqaro hisob-kitoblar soddalashtirish obyektidir, bu xo'jalik
a lo q a larin in g baynalm ilallashuvi h a m d a bank op e ra tsiy a la rin in g
universallashuvi bilan asoslangandir. 1930- va 1931 -yillarda Jenevada
b o ‘lib o ‘tgan konferensiyalarda veksel va chek muomalalari borasidagi
q o n u n c h ilik n i so d d a la s h tiris h g a h a m d a u la rd a n x a lq a ro h isob-
kitoblarda foydalanish murakkabliklarini bartaraf etishga qaratilgan
Xalqaro «Veksel» va «Chek» konvensiyalari qabul qilingan. Veksel
b o 'y ich a birxillashtirilgan q o n u n ko'pchilik m am lakatlarda ushbu
boradagi milliy qonunchilikning zamini b o ‘lib xizmat qiladi. Xalqaro
savdo huquqi b o ‘yicha BMTning Komissiyasi veksel qonunchiligining
yanada soddalashtirilishini amalga oshiradi. XX asrning boshida Parijda
tashkil etilgan Xalqaro savdo palatasi dokum entär akkreditivlar va
inkasso u c h u n Soddalashtirilgan qoidalar ham da udum larni ishlab
chiqadi va chop etadi. Masalan, inkasso bo'yicha dastlabki qoidalar
1936-yilda ishlab chiqilgan ham da 1967, 1978, 1995-yillarda qayta
ishlangan edi (1996-yilning yanvar oyidan boshlab kuchga kirgan).
D unyo banklarining ko'pchiligi akkreditiv va inkasso bo'yicha mazkur
S od dalash tirilgan qoidalarga q o'shilishi t o ‘g ‘risida e ’lon qildilar.
Xalqaro savdo palatasi shartnoma kafolatlari b o ‘yicha qoidalarini ishlab
c h iq di h a m d a to 'lo v kafolatlari yuzasidan qoidalarni tayyorlash
yuzasidan ish olib bormoqda.
4. Xalqaro hisob-kitoblar, odatda, dokum entär xarakterga ega,
y a ’ni moliyaviy va tijorat hujjatlari mavjud bo'lgandagina ijro etiladi.
Moliyaviy hujjatlarga oddiy va o ‘tkaziladigan veksellar, cheklar, t o ‘lov
tilxatlari kiradi. Tijorat hujjatlari tarkibiga esa: a) schyot-fakturalar;
b) m ahsulot j o ‘natilganligi yoki uni yuklashga qabul qilinganligini
tasdiqlovchi hujjatlar (konosamentlar, ternir y o i , avtomobil va aviatsiya
y o ‘l xatlari, p o c h ta kvitansiyalari, aralash yo‘q tashishlarga b o ‘lgan
kom binatsiyalashgan transport hujjatlari); d)dengiz (daryo, okean)
orqali y o ‘l tashishlarni sug'urtalovchi sug‘urta kompaniyalari yoki ular
agentlarining sug‘urta hujjatlari, chunki eksportga mo'ljallangan yuklar
odatda, sug'urta qilinadi; e)boshqa hujjatlar — tovarlar kelib chiqishi,
og‘irligi, sifati yoki tovarlar tekshirilganligi ham da ular chegarani bosib
o ‘tganligi to ‘g‘risida guvohlik beruvchi sertifikatlar, firibgarlik va boshqa
shu kabi qonunbuzarliklarni oldini olish maqsadida importyor mamlakat
bojxona xizmatlarini yukning maqsadi haqida xabardor etish uchun
bojxona h a m d a konsullik schyot-fakturalari kiradi. Bank yuqorida
zikr etilgan hujjatlarning m azm uni va taxlamining butligini tekshiradi.
Shu bilan birgalikda bir qator tashkilotlar (Xalqaro savdo palatasi,
Parij, SVIFT va boshqalar) tom onidan elektron shartnomalari, elektron
moliyaviy instrumentlar va hisob-kitoblar (shu jum ladan akkreditivlar),
elektron transport hujjatlari tushunchalarini o ‘z ichiga oigan elektron
«qog'ozsiz» savdo texnologiyasi konsepsiyasi ishlab chiqilmoqda.
5. Xalqaro t o ‘lovlar turli valutalarda amalga oshiriladi. Shu sababli
u lar v alu ta o p era tsiy a la ri, v a lu t a la r o ld i-s o td is i bila n y a q in d a n
bog'liqdir. Ularni amalga oshirilish samaradorligiga valuta kurslarining
dinamikasi ta sir etadi.
6. Xalqaro savdo palatasi to m o n id a n chop etilgan kafolatlar —
(d em a n d guarantees)ning S oddalashtirilgan qoidalari q o ‘llaniladi.
M azkur hujjatning matni tuzilayotgan kafolat matniga kiritilishi zarur
b o ‘lgan asosiy qoidalarni o ‘z ichiga oigan, ular quyidagilar:
1) agarda kafolat beruvchiga m ukofot t o ‘lanm agan boMsa kafolatni
talab qilib olib b o ‘lmaydi;
2) bitim to'g'risida batafsil m a ’lumot;
3) e ’tirozni taqdim etish u c h u n zarur bo'lgan hujjatlar (odatda,
benefisiar banki tom onidan tekshiriladi);
4) kafolat m u d d a ti tugashini k o ‘rsa tu v c h i sana va b enefisiar
to m o n idan hujjatlarni kafolat beruvchi bankka taqdim etish sanasini
qayd etilishi;
5) harakat muddati tugaganidan s o ‘ng kafolat qaytarilgan b o ‘lishi
lozim, chunki endi u hech qanday kuchga ega emas.
Xalqaro hisob-kitoblar turining tanloviga quyidagi om illar t a ’sir
etadi:
a)tashqi savdo bitimining obyekti b o i m i s h tovarning turi (hisob-
kitob turlari mashina va jihozlar yoki oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib
berilishida bir-biridan farqlanadi). Ayrim tovarlarni — yog‘och, g ‘alla
yetkazib berilishida amaliyot to m o n id a n yaratilgan a n ’anaviy shakllar
q o ‘llaniladi;
b) kredit bitimining mavjudligi;
d) kontragentlarning o ‘zaro kelisha olish xarakterini belgilovchi
tashqi iqtisodiy bitimlar b o ‘yicha to'lov layoqatliligi va nufuzi;
e) jah o n bozorlarida ushbu tovar turiga b o ‘lgan talab va taklifning
darajasi.
Xalqaro hisob-kitoblaming shartlari va shakUari shartnomada o ‘zaro
kelishiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
