Ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti fizika –matematika fakulteti

o’lchovli oddiy modelini ko’ramiz. 

 

Davriy tashqi maydonda joylashgan  uchta nanozarracha berilgan bo’lsin. Bu 

vazifani  kristal  sirtida  yotgan  atom  klasterlari  bajarsin.    Ular  orasida  chizmada 

prujinalar  vositasida  ko’rsatilganidek  aloqa  bor.  Biz  bu  purjinalarning  “erkin 

uzunligini  boshqara  olamiz”  deb  tasavvur  qilaylik!  Bunday  prujinalar  vazifasini 

fotoxrom  molekulalar bajara oladi. Ular tashqi  yorug’lik ta’sirida o’zining to’lqin 

uzunligini  o’zgartira  oladi.  i-nchi  aloqaning  erkin  uzunliging  o’zgarishi  davriy 

ravishda  vaqt  bo’yicha  kechayotgan  bo’lsin  va  u  quyidagicha  qonuniyatga 

bo’ysunsin.  

)

sin(

0

i

i

t

L

L













              (2.5.1) 

Ikkita  prujina  orasida  fazo  bo’yicha  ma’lum  chetlashish  muvjudki, 

2

1







 

birinchi prujina ikkinchisiga qaraganda tezroq uzayishni boshlaydi.   

Natija  sistema  birinchi  prujina  tomon  harakatlana  boshlaydi.  14(b)- 

chizmada vaqt o’tishi bilan sistema evolyutsiyasining o’nta “chizmai” ko’rsatilgan.  

Bunday mashina faqat gorizontal tekislikda emas balki, tashqi kuchga qarshi 

yo’nalishda masalan, qiya tekislik bo’ylab yuqoriga harakatlanishi mumkin.  

Bundan  tashqari  u  harakatlanayotgan  qurilma  massasining  yarmiga  teng 

---

49 

 

bo’lgan  yukni  ham  tashishi  mumkin.  Asosiy  jihat  shundan  iboratki,  prujinaning 

erkin  uzunligi  o’zgaradigan  qonunni  o’zgartirib,  sistemaning  tezligi  va  harakat 

yo’nalishni tadqiq etish mumkin. Xususan ikki o’lchovli holda sistemani ixtiyoriy 

yo’nalishda  harakatlanishga  majbur  etish  mumkin.  Va  nihoyat,  eng  qizig’i 

shundaki, agar uchta zarrachani bitta aylanaga birlashtirsak, nanometrik rotor hosil 

bo’ladi.  

Bunday  sistema  ko’chishi  asoslangan  prinsip  umumiy  bo’lib,  sof  mexanik 

xarakterga  ega  va  bevosita  klassik  mexanika  tenglamalaridan  kelib  chiqadi. 

Shuning  uchun  bunday  g’oyaning  qo’llanilishi  nanomashinalar  bilan  cheklanib 

qolmasdan, makroolamda ham foydali bo’lishi mumkin.