Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

Foydalangan adabiyotlar: 
1. Ramazonov O. Sho`rlangan tuproqlar melioratsiyasi va ulardan samarali foydalanish 
dolzarb muammo.-Agronomiya junali, № 2, 2021 yil, 48-50 b. 
2.Qurvontoyev R., Nazarova S. Buxoro tuproqlarining agrokimyoviy xossalari, .-
Agronomiya junali, № 2, 2021 yil, 51-55 b. 
3. Tohirov B. , Begimqulova N., Rahmonov B., Buxoro viloyatida tuproqlarining 
ekologik holati. O`zbekiston tuproqlarining unumdorlik muhofazasi va ulardan samarali 
foydalanish. Respurlika ilmiy –amaliy anjumani materiallari.-Toshkent , 2013, 39-42 b. 
SHO’RLANGAN TUPROQLARNI FITOMELIORATSIYA YO’LI BILAN 
MELIORATIV HOLATINI YAXSHILASH. 
S.Zakirova, N.Umitova
Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universiteti
Hozirgi vaqtda respublikada sho‘rlangan yerlar sug‘oriladigan yer turlari umumiy 
maydonining 46 % ini, shu jumladan, kuchsiz sho‘rlangani –25 %, o‘rtacha sho‘rlangani - 15 % 
vakuchli sho‘rlangani – 6 % dan ortiqrog‘ini tashkil etadi. Oxirgi o‘n yil ichida sug‘oriladigan 
yerlarda sho‘rlanish 120ming gektarga, shu jumladan, kuchli sho‘rlanish 43 ming gektarga 
oshgan.[1]
Sho’rlangan tuproqlarni meliorativ holatini yaxshilashda bugungi kunda fitomelioratsiya 
yo’li bilan sho’rlanish darajasini kamaytirish borasida ko’plab ishlar olib borilmoqda:
Sho‘rlanish darajasi yuqori bo‘lganligi sababli foydalanilmayotgan degradatsiyaga 
uchragan yerlarni tiklash yo‘llaridan biri muqobil ekinlar yetishtirishdir. CEF/UNESCO Bonn 
Germany/UGGU Uzbekistan loyihasi doirasida olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, 
(Indigofera tinctoria) dukkakli oʻsimligi shoʻrlangan degradatsiyaga uchragan yerlarda 
muvaffaqiyatli yetishtirish mumkin. Ushbu tadqiqot juda ko'p foydali xususiyatlarga ega: 
a) ildizlarda joylashgan tugunak bakteriyalari tufayli havodagi erkin azotni fiksatsiya qiladi 
va tuproqni azot bilan boyitadi; 

---

73 
b) sho‘rlangan degradatsiyaga uchragan yerlarda ushbu o’simlik (Indigofera tinctoria)
yaxshi o‘sadi;
(c) tuproqqa yashil massa beradi hamda boshqa o’simliklar o’sishi uchun sharoit yaratadi; 
(d) o’simlikning yer ustgi qismi tabiiy indigo bo'yog'ini sintez qiladi; 
(e) ba'zi turlari hayvonlar uchun ozuqa bo’ladi. 
CEF/UNESCO/USGU loyihasi doirasida Xorazm, Sirdaryo, Toshkent viloyatlari va 
Qoraqalpog‘iston dalalarida ekologik sinovdan o‘tgan indigoning yangi “Firuz-1” navi yaratildi 
(muallif A.Ergashev va boshqalar) va ishonchli natijalar berdi. Qoraqalpog'iston sharoitida yashil 
biomassa hosili 35 tonna/ga tashkil etadi, undan 110 kg ga yaqin tabiiy bo'yoq - indigo pastasini 
olish mumkin. Yevropa bozorida 1 kg indigo kukuni 200-240 yevroga baholanadi. Ya’ni, har 
gektar unumdorligi past yerdan fermer 20 ming yevro yoki 30 ming AQSH dollari atrofida 
daromad olishi mumkin. Indigo yetishtirishning samaradorligi natijasida fermerlar tuproqni 
saqlash uchun unchalik foydali bo'lmagan ekinlarni indigo o’simligi bilan almashtirishlari 
mumkin. Biomassadan boʻyoq olingandan soʻng oʻsimlik qoldiqlari dehqon dalalarida azotga 
boy “yashil oʻgʻit” sifatida yoki chorva uchun ozuqa sifatida ishlatilishi mumkin.[2]
Tibet va Hindi-Xitoy xalq tabobati davolash uchun moddalar manbai sifatida indigo 
o'simliklari qadim zamonlardan beri ishlatilgan: ilon chaqqanida, it tishlaganida, antibakterial va 
antizamburug’ vositalar sifatida, jigar toksikozini davolashda, antidepressant va saratonga qarshi 
dorilar sifatida foydalaniladi.[3]
O'simlikning ildizlaridan tayyorlangan qaynatma ich terlama, vabo va boshqa 
kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi. So'nggi paytlarda ushbu o'simlikdan og'ir jinsiy 
organlarning yuqumli kasalliklarini, buyrak hamda asab kasalliklarini va boshqalarni davolashga 
oid nashrlar paydo bo'ldi.[4]
Nigmatov S.X. (1972) qizilmiyaning (Glabra L) turini bir necha yillar davomida 
sho‘rlangan tuproqlarda urug‘ini ekilganda tuproq sho‘rlanishiga ko‘nikmalar hosil qilgan. 
Sho‘rlanmagan tuproqlarda o‘stirilgan o‘simlik urug‘lari xlorid-sulfat tuzi 10-15 g/l, sho‘r yerda 
o‘stirilgan o‘simlik urug‘i esa 15-20 g/l darajada ham o‘simta bergan nazorat (distillagan suv). 
Dala sharoitida o‘stirilgandao‘simliklarni tuzga chidamliligi ontogenezida ortib borgan. Ular 
mevasi, mahsuldorligi hamda ildiz tuplashi bo‘yicha ma’lumotlar olingan. Aniqlanganki, 
qizilmiya ildiz orqali ekilganda tuzlarga chidamli (urug‘ga nisbatan) ildizlaridan 
ko‘paytirilganda tuz 15% bo‘lganda nobud bo‘ladi. Ko‘chatlar esa 2,5% bo‘lsa ko‘plari 
ko‘karmagan. Kuchli sho‘rlanishga o‘tgan sari o‘simlik o‘sishni va rivojlanishi keskin 
sekinlashuviga olib keldi. Xlorid-sulfatli maydonda suv bug‘lanishi kamaytirdi va osmotik 
faollik ortdi. Ildizlar jadal o‘sganda suvni yerni pastki qatlamlaridan ko‘proq shimib olib, yer osti 
suvlarini pasayishiga olib keldi. Demak, meliorativ ahamiyatga ega o‘simliklardan biri ekanligi 
tasdiqlandi. Ildizlarni asosiy massasi tuproq yuqori qatlamida tuplanadi, ularni kavlab olinishi 
osonlashdi.[5] 
Bundan ko’rinib turibdiki hozirda mintaqamizda dolzarb muommoga aylanib borayotgan 
tuproq sho’rlanishini oldini olish, sho’rlanish darajasini kamaytirish borasida olib borilayotgan 
ilmiy yondashuvlar kelgusida kutilgan natijani olishga poydevor bo’ladi.
1.U.Norqulov, X.Allanov. “Qishloq xo’jaligi melioratsiyasi” Toshkent. Iqtisod-moliya 2016. 
3.Kharin, N.G. Ecological Catastrophe in Central Asia. Our Planet
1994,
6(5),27-28. 
4.Ergashev,А. K.;Jataev,S.А.;Stroev, V.S. Formation ofcrown galls in Cotton under 
Interaction of Agrobacterium tumefaciens with Plant Cells. DokladyAcademy Nauk UzSSR; 
Represented by academician A.M.Muzaffarov. Reports of Academy ofSciences of UzSSR, 
1983,
№12,39-41.
5.No`monjonov 
S.I. 
Qizilmiya 
o`simligini 
parvarishlashda 
urug`idan 
va 
ildiz 
qalamchadan ko`paytirish texnologiyasi: Bitiruv malakaviy ish. Farg’ona,201710-11b. 
http://library.ziyonet.uz/ru/book/97904