|
Xulosa
Har bir inson tuproq eroziyasini oldini olib mukammal holda saqlab biladi. Tuproq eroziyasini
oldini olish uchun eroziyaga sabab bo'ladigan bir nechta faktorlarni bilishimiz kerak. Foydali
qazilmalarni qazish, to'zonli bo'ron, haddan tashqari yuqori suv oqimi kabilar sabab bol'adi.
Mana shu jarayonlar tufayli tuproq eroziyasi vujudga keladi. Bu jarayonlarni nazorat qila
olsakkina,tuproq eroziyasini oldini ola bilamiz . Eroziyaga uchragan tuproqlarning
hosildorligiyam juda past bo'ladi.Tuproqning holatiga ,mikroorganizmlariga ,sutrukturasiga,
Flora, faunnasiga ta'sir qiladi
Foydalanilgan adabiyotlar .
1.
Muhamedov T., Tuproq eroziyasi dehqonchilik uchun ofat, T., 1973;
2.
Muxitdinov K., Oʻzbekistonda tuproq eroziyasi va unga qarshi kurash choralari, T.,
1976;
3.
Mirzajonov va boshqa, Eroziyaga uchragan tuproqparda yuqori hosil olish, T., 1980.
4.
Internet saytlari
. arxiv.uz. .lex.uz. vikepediya.uz
ShТRLANGAN TUPROQLARNING UNUMDORLIGINI OSHIRISH VA TUROQ
EROZYASINING OLDINI OLISH
N.H. Hakimova, O. Sobirova
Buxoro davlat universiteti
O’zbekiston Respublikadining viloyatlaridan Buxoroning tuproмiga tтxtalsak. Buxoro
viloyati sug‘oriladigan tuproqlarining asosiy qismi yengil, o‘rta va og‘ir qumoqdardan iborat.
Viloyat sug‘oriladigan tuproqlari unumdorligini pasaytiruvchi asosiy omil sho‘rlanish jarayonlari
bo‘lib Yer fondining asosiy qismini kuchsiz sho‘rlangan va yuvilgan o‘tloqi-taqir, sahro-qumli,
sur tusli qo‘g‘ir-o‘tloqi, sur tusli o‘tloqi va taqir-o‘tloqi tuproqlar tashkil qiladi.[1-31]
Qishloq xo'jaligi moddiy ishlab chiqarish sohalaridan biri bo'lib, u dehqonchilik va
chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish bilan shug'ullanadi - aholini oziq-ovqat mahsulotlari va
xalq xo'jaligining bir necha tarmoqlarini xomashyo bilan ta'minlaydi.Dehqonchilikning asaosiy
bтмini avvalo tuproq shunoslik bilan chambarchas boмliqdir. Respublikamizning umumiy yer
maydoni 447,4 ming km2 bo'lib, uning atiga 10% ekinzorlar bilan band. Sug'oriladigan yer
maydoni 4,3 mln va lalmikor dehqonchilik maydoni 743 ming gektarni tashkil etadi.[2-3]
Mamlakatimiz yerlarida shтrlanish hamda erozyaga uchragan ekin maydonlarimiz bтlib, bular
70
yer maydonlarini hosildorligini kamaytirib, hatoki ekin ekib yetishtirish uchun kerakli bтlgan
holatini yтqotib yaroqsiz holatlarga olib kelishiga sagbab bтladi. Erozya 2-turda bтlib suv va
shamol erozyalariga bтlinadi.
Erozya natijasida tuproqning hosildor yuza qatlami oziqaviv elementlar kтchib hosildorlik
kamayadi. Yer maydoni qishloq xхjlikda ishlatishdan chiqadi yani yaroqsizlanadi. Tuproq
erozyasi murakkab jaryon bтlib, unga bir- biriga boмliq kтp omillar tasir kтrsatadi.Bular, relef,
iqlim, хsimlik, tuproq xossalari, fauna,odam faolyati kiradi.[3-4] Suрorishda erozyaning paydo
bхlмshi va tarqalishiga qarab daladagi va tarmoqdagi erozyaga bхlinadi. Dala erozyasi suмorish
dalalarida tabiy xтjalik sharoitining suмorish texnikasining nomuvofiqligi natijasida rхy
beradi.[3-6]
Tuproq shoʻrlanishi — suvda eriydigan mineral tuzlarning tuproqda toʻplanish jarayoni.
Shхrlanish asosan, choʻl va chala choʻllardagi past tekisliklar hamda yer osti suvlari oqib
chiqmaydigan botiklarga xos. Shхrlanish birlamchi va ikkilamchi boʻlishi mumkin. Birlamchi
Shхrlanish. — shoʻr (minerallashgan) sizot suvlarining bugʻlanishi, tuproq hosil qiluvchi ona
jinslar tarkibidagi tuzlarning erishi yoki suv havzalari atrofidagi tuzli toʻzonlarning shamol
taʼsirida uchishi, oʻsimliklar vositasida tuzlarning biologik toʻplanishi. Ikkilamchi Shхrlanish
tuproqda suv rejimining buzilishi, yaʼni notoʻgʻri sugʻorish natijasida birlamchi shтrlanishda yuz
bergan joylarda sodir boʻladi. Ikkilamchi shтrlanishning mavsumiy, dogʻli va yoppasiga yuz
berishi mumkin boʻlgan xillari bor. Mavsumiy Shхrlanish tuzning tuproqda qishloq xoʻjaligi
ekinlarining vegetatsiya davrida toʻplanishi. Bu, asosan, yoz oylarida sugʻorish natijasida sathi
koʻtarilgan grunt suvlari bugʻlanishining kuchayishi tufayli yuz beradi.[4]
Zararlari.Shu narsa malumki irrigatsya erozyasi natijasida tuproq yuvish xar yili gektariga 100-
150 tonagacha va undan ham oshib ketishi munkin/nishabligi 5°kтproq bтlgan qiyaliklarda
gektariga 500tonagacha boradi, anashu tuproq bilan birga gumusning yillik nobutgarchiligi, 500-
800 kg,azot-gektariga 100-120 kg,fosfo 75-100kg, va undan ham kтproq kglar bтlishi
munkin.Tuproqni erozyadan saqlash muammosi adir iqlimli shu jumlada Хzbekistonda ham
ucharaydi. Yer maydonlarining 1772,3ming gektar yoki haydaladigan yerlarning 40% tashkil
etadi shulardan 721,9ming gektari irrigatsya erozyasiga uchragan Tuproq va uning qatlamlarida
tuzlaming to‘planishiga asosiy sabab birinchidan atmosfera yog‘in-sochini, ikkinchidan sizot
suvlari, uchinchidan tuproq hosil qiluvchi ona jinslar va nihoyat shamol harakati hamda oqar
suvlarning sustligidir.[5-129] M.A. Pankov ma’lumotiga ko‘ra, kuchsiz sho‘rlangan
maydonlarda paxta hosildorligi 25-30%, o‘rtacha sho‘rlangan maydonlarda 40-60%, kuchli
sho‘rlangan maydonlarda esa 80% gacha kamayadi. o‘ta kuchli sho‘rlangan maydonlarda ekin
iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlamaydi. Sug‘oriladigan yerlardagi “dog‘” shaklidagi sho‘rlanish ham
katta zarar keltiradi. Ayrim hollarda kam yoki o‘rta sho‘rlangan ekin maydonlaridagi sho‘rxokli
dog‘lar 20-40% ni tashkil qiladi. Natijada bu dog‘ni joylardagi hosil bor yo‘g‘i 7-10 sentnerni
tashkil qiladi. Vaholanki, sho‘rlanmagan bunday yerlardan 32-35 va undan ortiq sentner hosil
olish mumkin. [6-113]
Kurashish choralari.Tuproq erozyasini oldini olishda bir qancha chora- tadbirlarni kтrish, hamda
ularni unimdorligini saqlashda kтmak bтladi.Ixota daraxzorlarni yaratish.Kтp yillik хt
хsimliklarni ekish dukkakli donli va sidiratlarni ekish.Yerlarni suмorishni tartibga solish, organik
va minral modalardan tabaqalashtirib qтlash. Qiya yer maydonlarni kтndalangiga
haydash.Shхrlangan yerlarni tuproмini yaxshilash va hosildor qilish uchun singdiruvchi
kompleksdagi ortiqcha natriyni chiqarib,kalsiyni almashtirish, fizik xossasini yaxshilash
zarur,tuproqning shхrtoplanish darajasiga qarab, ularni тzlashtirishda agrotexnik kimyoviy
biologik usullardan foydalaniladi.Shтrlangan yerlarni jadal yuvish usuli ancha samaralidir.[6-
248]
Xulosa.Yer-cheklangan va qayta tiklanmaydigan tabiiy resursdir.Bugungi kunda uning
shтrlanishi, sahrolanishi, irrigatsion va shamol eroziyasi, tuproning har xil texik chiqindilar bilan
ifloslanishi,gumus va ozuqa elementlarning kamyib ketishi kabilar ushbu resursga jiddiy xavf
solmoqda.Bugungi kunda qishloq xтjalik mutaxassislari oldida respublikamiz ekinmaydonlarini
turli salbiy holatlardan himoya qilish, ularga qarshi kechiktirib bтlmas chora-tadbirlarni ishlab
71
chiqish va qтllash kabi ishlari bosh masala bхlib turibdi. Bu esa, тz navbatida, tarbiyalanayotgan
yosh kadirlarni bilimli mutaxassislar qilib tarbiyalashni talab etadi.[6-3]
Do'stlaringiz bilan baham: |
