Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

TURLI DARJADA SHO`RLANGAN O`TLOQI ALLYUVIAL TUPROQLARDAGI 
TUZLARNING YUVILISHSAMARADORLIGIGA BIOSOLVENT 
PREPARATINING TA`SIRI 
M.F.Fakhrutdinova, O.N.Imomov
Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy Universiteti
Respublika bo`yicha sug`oriladigan yerlar maydoni rasmiy hujjatlar ma’lumotiga ko‘ra 
sug‘oriladigan maydonlarning 53% yoki 2 mln. 286 ming gektari turli darajada sho‘rlangan. 
Kuchsiz sho‘rlangan yerlar maydoni 1 mln. 125 ming gektar yoki 58% ni tashkil qiladi. O‘rtacha 
darajada sho‘rlangan yerlar 650 ming gektar yoki 33%, kuchli sho‘rlangan yerlar maydoni 250 
ming gektar atrofida bo‘lib, sho‘rlangan yerlarga nisbatan 14% ni tashkil qiladi.
Keyingi ilmiy izlanishlar natijalariga ko‘ra kuchsiz darajada sho‘rlangan yerlarda 20-25% 
miqdorda qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligi kamaymoqda. Demak sho‘rlanmagan 
yerlarga nisbatan 1/4 hissa kam hosil olinadi. O‘rtacha darajada sho‘rlangan yerlarda esa 30-
40%, ayrim hollarda 50% gacha hosil kamayadi. Kuchli darajada sho‘rlangan yerlarda esa hosil 
80% gacha kamayadi yoki butunlay nobud bo‘lishi mumkin. [1] 
Sug`oriladigan yerlardan ilmiy asoslangan agrotexnik qoidalarga rioya qilmasdan 
foydalanish natijasida tuproqlarning sho`rlanishi yildan-yilga oshib bormoqda. Hozirgi paytda 
ko`p 
zovurlarning 
tozalanmaganligi 
yoki 
ko`milib 
ketganligi 
yopiq 
drenajlarning 
ishlamayotganligi yer osti grunt suvlari sathining ko`tarilishiga olib kelmoqda. Buning ustiga 
sug`orishda ortiqcha suv berish ham ko`p joylarda yerning sho`rlanish, zaxlanish, tuzlar harakati 

---

20 
jarayonlarini kuchaytirib yubormoqda. Ikkilamchi sho`rlanish jarayonlari rivojlangan yerlarda 
kalsiy kationi o`rniga magniy va natriy kationlari ko`payib borayotganligi kuzatilmoqda. U 
tuproqlarning g`ovakligini kamayishiga, zichlashishiga, oqibatda filtrasiya koeffisentining 
yomonlashuviga tuproq strukturasi buzilish holati olib kelmoqda. Navoiy viloyatining Qiziltepa, 
Navbahor, Karmana, Xatirchi tumanlarida, sho`rlanish jarayonlari rivojlangan yer ko`payib 
borayotganligi kuzatilmoqda.
Sho`rlanishga qarshi meliorativ tadbirlar ishlab chiqilganda vohalardagi bu geoximik 
zanjirsimon aloqani albatta chuqur o`rganish va uni hisobga olinishi zarur. Vohalarda ikki xil 
bog`lanish borligini ko`rish mumkin: 1)komponentlar o`rtasidagi; 2) geotizimlar o`rtasidagi. Ana 
shu ikki xil bog’lanishlar tufayli tuproqda kimyoviy jarayonlar o`zgarishi natijasida tuproqda 
turlicha sho`rlanish jarayonlari hosil bo`lmoqda [2] 
Innovatsion rivojlanish vazirligi O’zR FА Bioorganik kimyo institutida yaratilgan sho’rlangan 
tuproqlar tarkibidagi tuzlarni samarali yuvuvchi “Biosolvent” preparatini ishlab chiqilib 
tajiribalarda sho’rlangan tuproq tarkibidagi tuzlarni yuvishda foydalanildi va samarali natijalarga 
erishildi. [3]
Sho’rlangan tuproq tarkibidagi tuzlarni samarali yuvuvchi, ion almashinish xususiyatiga ega 
ionogen polimerni birinchi navbatta ularning tuproq strukturasiga ta'sirini o’rganish, qo’llash 
usullarini ishlab chiqish va sho`rlanish shakllanayotgan tuproqlarga joriy qilish muhim 
ahamiyat kasb etadi.
Polimer kompozitsiya tarkibida uning polikislota va sopolimeri 25-30% anion tipidagi faol 
sirt modda 1,2-4,5% aminospirt tipidagi bufer va neytrallovchi qo`shimcha 04-13% va qolgan 
qismi neytral-inert modda va suv tashkil qiladi. “Biosolvent” kompozitsiyasining samaradorligi 
qiyin eruvchan tuzlar umumiy miqdori tuproq xossalaridan kelib chiqib nazoratga nisbatan 35-40 
% gacha yuvilishi hamda tuproq g’ovakliligining 20-30 % ga ortishi bilan izohlanadi.[4]
O`rganilayotgan Xatirchi tumani o`tloqi allyuvial tuproqlarda,tuproq mikroflorasi, 
mikroorganizmlarning miqdoriy sonini o’zgarmasligi va nitrifikatorlar sonining ortishiga olib 
keladi “Biosolvent” kompozitsiyasi sho’rlangan tuproqlarni yuvishda tuproqning sho’rlanish 
darajasiga qarab gektariga 5-10 litrdan qo’llash tavsiya etildi.[5] 
Bu nafaqat sho‘rlangan tuproqlarni boshqarish, balki tuproq sho‘rlanishining oldini olish uchun 
kengroq qo‘llash uchun ilg‘or texnologiyalarni o‘zlashtirish va sho‘rlangan tuproqlarni 
boshqarish bo‘yicha to‘plangan tajriba almashish kerakligini ko`rsatadi.