Таълим вазирлиги қарши давлат университети

Asosiy o‘quv materiali qisqacha bayoni:
Odam dunyoga odam bulib keladi. Subyektning odam zotiga mansubligi individ tushunchasida ifoda kilinadi. Xayvon bolasi esa dunyoga kelgan kunidanok xayotining oxirigacha jonzot deb yuritiladi. «Individ»tushunchasida kishining nasl–nasabi xam mujassamlashgan. Yangi tugilgan chakalokni xam, katta yoshdagi odamni xam, mutaffakkirni xam, akliy zaif ovsarni xam, yovvoyi odamni xam, madaniyatli mamlakat kishisini xam individ deb xisoblash mumkin.
Individ sifatida dunyoga kelgan kishi aloxida sotsial fazilat kashf etadi, shaxs bulib yetishadi. Psixologiyada individ tomonidan amaliy faoliyat va munosabatlar jarayonida xosil kilinadigan xamda ijtimoiy munosabatlarning individga ta’sir utkazish darajasi va sifatini belgilaydigan tarzdagi sotsial fazilatlar majmuasi asosidagi shaxs tushunchasida ifodalanadi.
Shaxsning uzi nima? Eng avvalo, biz shaxs individning fazilati ekanligini tan oladigan bulsak, bu bilan biz individ va shaxsning birligini tasdiklagan va ayni paytda bu tushunchalarning bir biriga uxshashligini inkor etgan bulamiz. «Shaxs» va «Individ» tushuchalarining bir biriga uxshashligini yetakchi psixologlar – B. G. Ananyev, A. N. Leontev va boshkalar inkor etishadi.
Sotsial munosabatlar tizimini uzida mujassamlashtirgan subyekt bulish degan ma’noni anglatadi. «Individ»va «Shaxs» tushunchalarining uxshashligi emas balki birligi xakidagi fikr kuyidagicha urtaga kuyilishi mumkin bulgan savolga javob berilishini takozo kiladi: Shaxs deb xisoblanmaydigan individning mavjud bulishi yoki aksincha individning konkret soxibi sifatida undan tashkarida va usiz mavjud bulish fakti kursatilishi mumkinmi? Taxminiy tarzda fikr yuritilgan takdirda unisi xam, bunisi xam bulishi mumkin.
Kishilik jamiyatidan tashkarida voyaga yetgan odam birinchi bor odamlarga duch kelib, biologik xos individual xususiyatlardan bulak xech kanday, kelib chikishi jixatidan xamisha ijtimoiy – tarixiy xarakter kasb etadigan shaxsiy fazilatlarga ega ekanligini namoyon kila olmaydi, balki tevarak atrofdagi odamlar mabodo uni birgalikdagi faoliyat va munosabat jarayoniga «torta olishgan» takdirda ularni paydo bulishi uchun zarur tabiiy shart–sharoitlargagina ega buladi. Xayvonlar orasida tarbiyalangan bolalar tajribasini urganish bu vazifani amalga oshirishning goyat darajada murakkabligidan dalolat beradi.
«Individ» va «Shaxs» tushunchalarining bir biriga mos kelmasligi va aynan uxshash emasligi faktidan shu narsa ayonki, shaxs tushunchasi birgalikdagi faoliyatning xar bir ishtirokchisi uchun ushbu faoliyatning mazmuni, kadriyatlari va moxiyati orkali namoyon buladigan shaxslararo barkaror boglanishlar tizimidagina anglanilishi mumkin. Tashkaridan shunchaki karaganda bu subyek–subyekt munosabatidek kurinadi, chukurrok yondoshadigan bulsak bevosita subyekt–subyek alokasi shunchaki uzicha mavjud bulishidan kura kuprok allakanday obyektlar (moddiy yoki xayoliy) obyektlar vositasida namoyon bulishi aniklanadi. Bu individning boshka individga munosabati faoliyat obyekti (subyekt–obyekt–subyekt) orkali namoyon buladi, demakdir.
Aytganlarning xammasi shaxsni faoliyatda va munosabatda tarkib topadigan individlar aro (subyekt–obyekt–subyektlararo va subyekt–subyekt–obyektlararo) munosabatlarning nisbatan barkaror tizimi subyekti sifatida anglab yetish imkonini beradi.
Xar bir kishining shaxsi uning individualligini vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlarning fakat unga xos birikuvidan tarkib topgandir. Individuallik uziga xosligini, uning boshka odamlardan farkini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. «Individ» va «Shaxs» tushunchalari bir biriga uxshash bulmagani singari, uz navbatida shaxs va individuallik xam birlikni tashkil kiladi, lekin ular bir–biriga uxshash emasdir. Muayyan sotsial birlik uchun yetakchi faoliyatga kuprok darajada «jalb kilingan» individual fazilatlargina shaxsning xususan uziga xos fazilatlari sifatida yuzaga chikadi. Misol uchun epchillik va kat’iylik uspirinning individualligi belgilari bulgani xolda, jumladan u sportda tuman birinchiligiga davogar komandaga kushilmaguncha yoki uzok joylarga turistik sayoxat paytida u tezokar va muzdek daryodan kechib utilishini ta’minlash vazifasini uz zimmasiga olmagunga kadar uning shaxsini ta’riflaydigan belgi sifatida yuzaga chikmay keldi. Aynan shu sababli xam pedagog uchun axamiyatli bulgan ukuvchiga individual yondoshishni amalga oshirish vazifasini ajratib kursatish kerak. Bu esa ukuvchining dif–ferensial–psixologik xususiyatlari (xotirasi, dikkati ,temperamenti, u yoki bu kobiliyatlarining rivojlanganligi va xokazo) ni xisobga olishni, ya’ni ukuvchining uz tengdoshlaridan nimasi bilan fark kilishi va shu munosabat bilan tarbiyaviy ishni kanday tashkil etish kerakligini aniklashni takozo kiladi.
Ukuvchining tafakkuri, irodasi, xotirasi, xis–tuygularining individual xislatlarini xisobga olish bilangina cheklanmasdan, balki individning jamoadagi va jamoaning esa uning shaxsidagi mavkeini aniklashga yunaltirilgan yondoshuvgina insonning sotsial boglanishlar tizimining shaxsda namoyon bulishi sifatidagi moxiyatini ilmiy anglab olishga mos keladigan shaxsiy yondoshuv tarzida talkin kilinishi mumkin.
Ukuvchining xakikiy munosabatlar tizimiga kiradigan shaxsi xamisha pedagogning dikkat markazida turishi kerak. Ukuvchining ma’naviy dunyosini boyitish esa pedagogning doimiy vazifasi bulib kolishi kerak.
Psixologiyada individuallikning kupgina xislatlari – moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, moyillik darajvsi, tashvishlanish va shular kabilar aniklangan. Bular jamlanib, individning uziga xosligin kursatadi. Bu psixologik xodisalar uz moxiyatiga kura uzaro munosabatda bulib, oshkora yoki oshkora bulmagan xolda allakanday muxitning mavjudligini takozo etadi. Shaxs aynan ana shunday muxitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, tashvishlanish va xokazolarni namoyon kiladi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning tuzilishiga karaganda keng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga birinchi navbatda, uning individualligini kursatadigan va fakat extirosda, ichki kiyofada, kobiliyatlarda va xokazolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishigina emas, balki shaxsning rivojlanish darajasi xar xil bulgan guruxlarda, ana shu gurux uchun yetakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan individlar aro munosabatlarda uzini namoyon etishini xam kushish shart. Individual– tipik xususiyat shaxs yashayotgan va shakllanayotgan birlikning rivojlanishiga va individlar aro munosabatlarning bilvosita ifodasi xisoblangan faoliyatning xarakteri, kadriyatlari va maksadlariga boglik tarzda jiddiy ravishda turli xil kurinishda namoyon buladi.
Individ rivojlanishining tabiiy shart-sharoitlari, uning jismoniy tuzilishi, nerv va ichki sekretsiya bezlari tizimi, jismoniy tuzilishdagi afzalliklari va nuksonlari uning individual psixologik fazilatlari shakllanishiga jiddiy ta’sir kursatadi. Lekin biologik xususiyat kishi shaxsini tarkibiga singib, ijtimoiy omilga aylanib koladi va keyinchalik ijtimoiy shaklda (psixologik jixatdan) mavjud buladi. Jumladan, miya patologiyasi individda, uning tuzilishida, uning biologik jixatlari bilan boglik, lekin shaxsiy belgilari xisoblanmish individual psixologik xislatlarni keltirib chikaradi. Ular ijtimoiy sababiyatlarga (determinatsiyaga) kura shaxsning konkret fazilatlariga aylanib kolishi xam, aylanmasligi xam mumkin.
Tabiiy, tarkibiy jixatlar va belgilar kishi shaxsining individualligi tuzilishida uning ijtimoiy jixatdan takozo etilgan kismlari sifatida mavjud buladi. Tabiiy (anatomik, fiziologik va boshkalar) fazilatlar va ijtimoiy xislatlar birlikni tashkil toptiradi va shaxsning mustakil kichik tuzilishi sifatida bir–biriga uzidan–uzi karama–karshi kuyilishi mumkin emas. Shaxs tuzilishining uch tarkibiy kismi mavjud: 1) Shaxs tuzilishiga birinchi navbatda uning individualligining tizimli tuzilishi kiradi. Shu tarika shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy kismi–uning individ ichkarisidagi (intraindivid) kichik tizimining aloxida namoyon bulishidir.
2) Shaxs tuzilishining ikkinchi tarkibiy kismi–shaxsning shaxslar aro bushlikdagi individlararo munosabatlarda, alokalarda mavjud bulishidir, ya’ni individning organik tarzdagi gavdasidan tashkaridagi «bushlikda», «fazoda» namoyon bulishdir.
3) Shaxs tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir kismi– metoindivid (individning ustki kurinishi) kichik tuzilishini xam aloxida kursatish imkoniyatidir. Bunda shaxs individning organik gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan, balki uning boshka individlar bilan «shu yerda va endilikda» mavjud bulgan alokalaridan xam tashkarida joylashtiriladi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi uchta tarkibiy kismdan, uchta kichik tizimdan iboratdir: shaxsning individualligi, uning shaxslararo munosabatlar tizimida gavdalanishi xamda shaxsning uzi kelib chikishiga kura individlararo, ijtimoiy alokalar va munosabatlar sube’kti sifatida mavjud bulishidir.
Xar uchchala kichik tuzilishi birligi shaxs obru–e’tiborida namoyon buladi.
Individning shaxs darajasiga kutarilishi extiyoji konkret tarixiy shaklda mavjud bulib, sinfiy mazmunga egadir. Jamiyatda yashayotgan kishida ta’lim–tarbiya berish ishlari tugri yulga kuyilgan takdirda ijtimoiy foydali faoliyatda shaxs darajasiga kutarilish extiyojining shakllanishi va kondirilishi uchun zarur barcha shart–sharoitlar tarkib topadi.
Shaxs faolligi va yunaltirilganligi. Kishining tevarak atrofga munosabatda, birgalikdagi va ijodiy faoliyatda namoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilish layokati shaxsning faolligi deb tushuniladi. Bu uning goyaviy prinsipialligida, uz nuktai nazarini ximoya kila olishida, suzi bilan ish birligida ifodalanadigan xayotiy pozitsiyasida kurinadi.
Xozirgi paytda garb psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va tushunish borasida «Insonparvarlik psixologiyasi» deb atalmish– psixoanalitik (psixoanaliz) nazariyalari va karashlari (shaxsning ekzistensializm nazariyasi–«yashab kolish», «kun kurish» goyasi bilan boglik, uning tarafdorlari L. Binsvager, M. Boss, YE. Minkovski, R. Mey, V. Frankl, Dj. Bugental va boshkalar) eng nufuzli yunalishlar bulib xisoblanadi.
Asrimiz boshlaridayok Venalik psixiatr va psixolog Zigmund Freyd (1856-1939) shaxs faolligi manbai va xarakterining uzicha talkinini tavsiya kilgan edi. Z.Freyd fikricha kishining faolligi xuddi xayvonlardagi kabi instinktlarga, birinchi navbatda jinsiy, shaxvoniy instinktlarga boglik emish.
Garb psixologiyasining, asosan amerikaparast psixologiya–ning yana bir nazariy yunalishi «Insonparvarlik psixologiyasi» bir karashda psixoanaliz nazariyasiga zid bulib kurinsada aslida bir biriga yakin. Karl Rodjers (1902–1987), A. Maslou Abraxam Xarold (1908–1970), Olport Gordon (1897–1967) va boshkalar shaxs faolligining asosiy sababi kelajakka, uzligini namoyon kilishga intilishdir deb xisoblaydilar.
Dunyoni odamlarning uzlari uzgartiradilar, lekin buni ongli ravishda amalga oshirish uchun dastavval uni uzgartirishda, uni kurishda ishtirok etishga yunaltirilgan bulishi kerakki, bu ish jarayonida shaxsning uzi xam uzgaradi. Xozirgi zamon ilmiy–psixologiyasi kishi uz faolligini faoliyat jarayonida va eng avvalo, birgalikdagi faoliyat jarayonida namoyon kilishi tugrisidagi koidani kabul kiladi. Shaxs faolligini va faoliyatini yunaltirib turadigan va mavjud vaziyatlarga nisbatan boglik bulmagan barkaror motivlar majmui kishi shaxsining yunaltirilganligi deb ataladi. Motivlar oz yoki kup darajada anglangan bulishi yoki umuman anglanilmagan bulishi xam mumkin. Shaxsning yunaltirilganligida anglangan motivlar asosiy rol uynaydi.
Kishi faoliyat natijasini xayolan oldindan belgilab beradigan maksadning uzigina emas, balki ushbu maksad axamiyatiga molik obyektda ruyobga chikishining realligi xam anglanilgan bulsa, bu xol shaxsning istikboli deb karaladi. (Perspektiva).
Istikbolni anglash kishiga tabi xiralik, uz kechinmalariga karama-karshi ruxsizlik, tushkunlik xolatini keltirib chikarishi frustratsiya deb ataladi. Bu kishining maksadiga erishishi yulida real tarzda bartaraf etib bulmaydigan deb xisoblangan yoki shunday deb idrok etiladigan tuskinlikka, govlarga duch kelgan xollarda yuz beradi. Frustratsiya shaxsning xulk atvorida va uning uzini anglashida turli xil uzgarishlarga olib keladi.
Shaxs yunaltirilganligi uning kizikishlarida, e’tikodi va dunyokarashida namoyon buladi. Kizikish – biron soxada tugri muljal olishga, yangi faktlar bilan tanishishga, vokelikni ancha tula va chukur aks ettirishga yordam beradigan motivdir.
Kizikishlar bilishning doimiy kuzgatuvchi mexanizm sifatida namoyon buladi. Kizikishlar mazmuniga, maksadlariga, mikyosi va barkarorligiga karab belgilanadi (ijobiy yoki salbiy). Kizikishlar–shaxs faoliyatini asoslashning birdan bir emas, lekin muxim shartidir. Xulk atvorning muxim motivlaridan biri e’tikoddir. E’tikod–shaxsni uz karashlariga, prinsiplariga, dunyo–karashiga muvofik tarzda ish kurishga da’vat etadigan motivlar tizimidir. Bu bilimlar nuktai nazarlarning tartibga solingan va ichki uyushgan tizimini (falsafiy, estetik, axlokiy, tabiiy-ilmiy) tashkil etgan takdirda kishining dunyokarashi sifatida talkin kilinishi mumkin. Dunyokarash sinfiy xarakterga ega.
Psixologiyada shaxsning yul–yuriklari uning u yoki bu extiyoji kondirilishiga yordam berishi mumkin bulgan faolitga tayyorligining, moyilligining uzi tomonidan anglanilmaydigan xolatini belgilaydi. Buni N. D. Uznadze ustanovka deb atagan.
Psixologik tadkikotlar yul – yurikning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan iboratligini kursatdi. Bular kishining bilib olishga va idrok etishga tayyorligidan iborat bulgan kognitiv (lotincha bilish) kichik tuzilish, yul–yurik obyektiga nisbatan xayrixoxlik va xush kurmaslik xislatlari kompleksidan iborat bulgan – xissiy baxolash kichik tuzilishi, yul–yurik obyektiga nisbatan irodaviy kuch– gayratni safarbar etishga shaylikdan iborat bulgan xulk atvor kichik tuzilishdir.