Ta’lim texnologiyasini tuzilishi

Ta’lim texnologiyasini tuzilishi

Tema : Tálim texnologiyası túsinigi. Informaciya texnologiyası túsinigi hám klasifikasiyasi. Oqıw processinde informaciya texnologiyalarınıń tiykarǵı yo'lalishlari jáne onı nátiyjeni ámelde qollanıw etiw.

Joba :
1. Informaciya texnologiyası túsinigi
2. Informaciya texnologiyalarınıń klassifikaciyalanıwı.
3. Informaciya texnologiyası klasifikatsiyasi
4. Programmalıq qurallardıń AT ga sáykesligi
Tayansh sóz dizbegiler: Informaciya texnologiyası, qollanılıw tarawları. informaciya, biznez, marketing, medicina
Texnologiya suzi greksheden awdarma kilinganda kórkem óner, ustalıq, ilmiy tájriybe mánisin ańlatadı. Texnikada texnologiya degende málim kerekli material ónimdi payda etiw ushın usıllar, metodlar hám qurallar jıyındısınan paydalanatuǵın process túsiniledi. Texnologiya ob'ektiniń dáslepki, baslanKich xolatini uzgartirib, jańa, aldınan belgilengen talapǵa juwap beretuǵın xolatga keltiredi. Mısal ushın sutten túrli texnologiyalar orkali katik, tvorog, smetana, yoK hám boshka sút ónimlerin alıw múmkin. Eger baslanKich sheki onim retinde informaciya alınsa, bul informaciyaǵa qayta islew nátiyjesinde informaciya óniminigina alıw múmkin. Bul túrde xam «texnologiya» túsiniginiń mánisi saklanib kolinadi. Fakat oǵan «axborot» suzini kushish múmkin. Bul zat informaciyanı kayta islew nátiyjesinde materiallıq ónimdi emes, bálki informaciyanigina alıw múmkinligin aniklab turadı.
Texnologiyanı kuyidagicha tariyplew múmkin. Texnologiya — bul jasalma ob'ektlerdi jaratılıwma yunaltirilgan processlerdi boshkarish bolıp tabıladı. Kerekli processlerdi kerekli yunalishda barıwın támiyinlew ushın jaratılǵan shárt-shárayatlar kanchalik jaqsı islengenligi texnologiyanıń natiyjeliligin ańlatadı. Bul jerde tábiy processler nafakat elementtıń quramı, dúzilisi hám formasın uzgartirish maksadida, bálki informaciyanı kayta islew hám jańa informaciya payda etiw maksadida xam boshkariladi. Sol sebepli informaciya texnologiyasın kuyidagicha tariyplew múmkin.
Informaciya texnologiyası — bul axboriy maǵlıwmattı bir kurinishdan ekinshi, sapa jixatidan jańa kurinishga keltiriw, informaciyanı jıynaw, kayta islew hám uzatıwdıń usıl hám quralları kompleksinen paydalanıw procesi bolıp tabıladı.
Materiallıq islep chikarish texnologiyasınıń maksadi insannıń talabın kondiradigan jańa ónim islep chikarishdan ibarat. Informaciya texnologiyasınıń maksadi bolsa insannıń qandayda bir-bir jumıstı orınlawı ushın zárúr bulgan, onı analiz etiw hám ol tiykarında karor kabul etiwi kerek bulgan jańa informaciyanı islep chikarishdan ibarat (2. 4-súwret). Túrli texnologiyalardı kullab, bir materiallıq resurslardan túrli ónimler alıw múmkin. Tap sol zattı informaciya texnologiyalarına salıstırǵanda xam búydew múmkin. Mısal : matematikadan qadaǵalaw jumısın atqarǵanda xar bir ukuvchi baslanKich informaciyanı kayta islew ushın uzınıń bilimin kullaydi. Máseleniń sheshimi bulgan jańa informaciya ónimi, ukuvchi tańlay alǵan máseleni sheshiw texnologiyası, usılına boKlik.
Materiallıq islep chikarishda túrli arnawlı buyımlar, stanoklar, úskeneler hám boshkalar isletiledi. Informaciya texnologiyaları ushın xam uzınıń «uskunalari», quralları bar. Bular kseroks, telefaks, faks, skaner hám boshka qurallar bolıp tabıladı. Bul qurallar orkali informaciyaǵa ishlov berilip, uzgartiriladi. Uozirgi waqıtta informaciyaǵa qayta islew ushın kompyuterler hám kompyuter tarmaqları keń kullanilmokda. Informaciya texnologiyasında kompyuterler hám kompyuter tarmaqlarınıń kullanishiga urKu beriw maksadida kupincha kompyuter hám kommunikatsion texnologiya xakida sóylesedi.
Informaciya texnologiyası uzi ushın tiykarǵı ortalıq bulgan informaciya sistemaları menen tikkeley boKlik bolıp tabıladı. Sebebi informaciya texnologiyası informaciya sistemalarında ámeldegi bulgan maǵlıwmatlar ústinde atqarılatuǵın hár qıylı quramalılıqtaǵı operatsiyalar, ámeller hám algoritmlardı orınlawdan ibarat bulgan tártiplestirilgen process bolıp tabıladı.
Informaciya texnologiyaları jámiyet informaciya resurslarınan okilona paydalanıwdıń eń áhmiyetli usıllarınan biri bulib, házirgi vaktga qayǵı-uwayım bir neshe evolyutsion boskichlarni basıp utdi.
Áne sol boskichlarga kiskacha tuxtalib utamiz.
1-boskich. XIX ásirdiń ekinshi yarımıǵa shekem dawam etken. Bul boskichda «Kúllıq» informaciya texnologiya tarakkiy etken. Onıń quralı : pero, siyoxdon, kitap. Kommunikatsiya, yaǵnıy aloka adamnan adamǵa yamasa pochta orkali xat jardeminde ámelge asırılǵan.
2-boskich. XIX ásirdiń aqırı, ol jaǵdayda «Mexanik» texnologiya rawaj tapqan. Onıń tiykarǵı quralı jazıw mashinkasi, arifmometr sıyaqlılardan ibarat.
3-boskich. XX ásir baslarına tiyisli bulib, «Elektromexanik» texnologiyalar menen fark etedi Onıń tiykarǵı quralları retinde telegraf hám telefonlardan paydalanılǵan. Bul boskichda informaciya texnologiyasınıń maksadi xam uzgardi. Ol jaǵdayda tiykarǵı urKu informaciyanı súwretlew formasından, onıń mazmunın qáliplestiriwge kúshirildi.
4-boskich. XX ásir urtalariga tuKri kelip, «Elektron» texnologiyalar kullanilishi menen belgilenedi. Bul texnologiyalardıń tiykarǵı quralı EUMlar hám olar tiykarında shólkemlestirilediǵan avtomatlastırılgan boshkarish sistemaları hám informaciya izlew sistemaları bolıp tabıladı.

5-boskich. XX ásir aqırına tuKri keledi. Bul boskichda «Kompyuter» texnologiyaları tarakkiy etdi. Olardıń tiykarǵı quralı túrli maksadlarga muljallangan programmalıq qurallarǵa iye bulgan jeke kompyuterler bolıp tabıladı. Bul boskichda kúndelik turmıs, mádeniyat hám boshka tarawlarǵa muljallangan texnikalıq qurallardıń uzgarishi ruy berdi. Lokal hám global kompyuter tarmaqları isletiline baslandı.

Informaciya texnologiyaları bir neshe túrlerge bulinadi:
1. Maǵlıwmatlarǵa ishlov beretuǵın informaciya texnologiyaları. Olar málim algoritmlar buyicha baslanKich maǵlıwmatlarǵa ishlov beretuǵın máselelerdi sheshiwge muljallangan. Mısalı, xar bir firmada uzınıń xızmetkerleri xakidagi informaciyaǵa ishlov beretuǵın informaciya texnologiyası álbette bulishi kerek.
2. Boshkarishning informaciya texnologiyaları. Olardıń maksadi jumıs iskerligi karor kabul etiw menen boKlik bulgan insanlardıń informaciyaǵa bulgan talabın kondirishdan ibarat. Boshkarishning informaciya sistemaları shólkemdiń utmishi, házirgi xolati hám keleshegi xakidagi informaciyanı xam uz ishine aladı.
3. Ofis (mekeme) dıń informaciya texnologiyası.
Avtomatlastırılgan ofisning zamanagóy informaciya texnologiyaları bul — shólkem ishindegi hám tashki ortalıq menen kommunikatsion processlerdi kompyuter tarmaqları hám informaciyalar menen isleytuǵın boshka zamanagóy qurallar tiykarında shólkemlestiriw hám kullab-kuvvatlashdan ibarat. Onıń ushın arnawlı programmalıq qurallar xam islep chikilgan. Olardan biri Microsoft Offise programmalar paketi bolıp tabıladı. Onıń quramına Word tekst redaktorı, Excel elektron kestesi, Power point takdimot ushın grafikanı tayarlaw programması, Microsoft Access maǵlıwmatlar bazasın boshkarish sistemaları kiredi.
Uozirgi waqıttaǵı kompyuterler ushın kuplab programmalıq qurallar barki, olar barlıq túrdegi informaciya texnologiyaların támiyinley aladı. Olardıń ayırımları menen kiskacha tanısıp chikamiz.

Maǵlıwmatlar bazası. Uar kanday informaciya texnologiyasınıń májburiy komponenti maǵlıwmatlar bazası bolıp tabıladı (MO). Avtomatlastırılgan ofisda MO firmanıń islep chikarish sisteması xakidagi barlıq maǵlıwmatlardı uzida saklaydi. MO, onı tashkil etiw hám boshkarish xakida tolıq 10 - bapta tanısıp chikamiz.

Tekst protsessori. Bul tekstli hújjetlerdi shólkemlestiriw hám olarǵa qayta islewge muljallangan programmalıq qural turi bolıp tabıladı. Mısalı, tekst redaktorında tayarlanǵan xat hám hújjetlerdi turaqlı túrde kabul etiw menedjerga firma daǵı xolatni mudami qadaǵalawı astında tutıwǵa járdem beredi.

Elektron pochta (Ye-mail) — kompyuterlerden tarmaqta paydalanıwǵa tiykarlanǵan bulib, xamkor (partnyor) larga maǵlıwmatlar junatish yamasa olardan maǵlıwmat alıw múmkinshiligin jaratadı.

Audiopochta — bul maǵlıwmatlardı klaviatura járdeminde emes,

bálki dawıs orkali uzatıwshı pochta bolıp tabıladı.

Jámiettiiń házirgi boskichida informaciya texnologiyalarınıń rawajlanıwın kompyuter tarmaqlarisiz oyda sawlelendiriw etip bulmaydi.

Kompyuter (esaplaw ) tarmoKi — bul, aloka kanalları orkali birden-bir sistemaǵa boKlangan kompyuter hám terminallar kompleksi bolıp tabıladı.
Tarmaqta informaciyanı islep chikaruvchi hám odan paydalanıwshı ob'ektler tarmaq ob'ektleri dep ataladı. Tarmaq ob'ektleri ayrıqsha kompyuter, kompyuterler kompleksi, islep chikarish robotlari hám boshkalar bulishi múmkin. Informaciyalardı territorial jaylasıwına kura kompyuter tarmaqların ush tiykarǵı klasqa bulish múmkin: global tarmaqlar, regional (mintakaviy) tarmaqlar, lokal (jergilikli) tarmaqlar.
Global kompyuter tarmaqları túrli mámleketlerde, túrli kit'alarda jaylasqan abonentlerdi birlestiradi.
Abonentler arasında aloka bunday tarmaqlarda telefon aloka liniyalarda, radioaloka hám sputnik aloka sistemaları tiykarında ámelge asıriladı.
Mintakaviy kompyuter tarmaqları bir-birinen talay uzokda jaylasqan qandayda bir mintakaga tiyisli abonentlerdi birlestiradi. Mısalı, qandayda bir qala ishindegi yamasa iktisodiy regionda yamasa ayrıqsha bir mámlekette jaylasqan abonentlerdi birlestiruvchi tarmaq.
Lokal (jergilikli) tarmaq kishi bir aymaqta jaylasqan abonentlerdi birlestiradi. Bunday tarmaq ádetde anik bir jayǵa boKlangan boladı. Mısalı, qandayda bir kárxana yamasa shólkemge. Jergilikli tarmaqtıń uzınlıǵın 2—3 km menen sheklew múmkin.
Global, mintakaviy hám jergilikli tarmaqlar birlespesi kup tarmaqlı ierarxiyani shólkemlestiriw imkaniyatın beredi. Mısalı, Internet kompyuter tarmoKi keń tarkalgan, ǵalabalıqlasqan global kompyuter tarmoKi bolıp tabıladı. Onıń quramına erkin túrde birlesken tarmaqlar kiredi. Onıń atınıńń uzi «tarmoklar arasında» mánisin ańlatadı. Internet ayrıqsha tarmaqlardı birlestirgen. Sol sebepli ol úlken múmkinshiliklerge iye. Uzınıń jeke kompyuteri orkali Internettiń qálegen abonenti informaciyanı boshka qalage uzatıwı, Vashington kongressi kitapxanası daǵı ádebiyatlar katalogın kurib chikishi, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyiniń eń sunggi kurgazmasining súwretleri menen tanısıp chikishi, tarmaqqa jalǵanǵan abonentler menen konferenciyada yamasa úyinde qatnasıwı múmkin. Internettiń tiykarǵı yacheykasini jergilikli kompyuter tarmaqları quraydı.
Kompyuterlerdi jergilikli tarmaqqa jalǵawdıń úsh kurinishi ámeldegi:
— xalkasimon;
— shinali;
— juldızsimon.
Xalkasimon boKlanishda kompyuterler yopik chizik buyicha boKlangan boladı. Tarmaqtıń kirisiw kismi chikish kismi menen jalǵanǵan boladı. Informaciya xalka buyicha kompyuterden kompyuterge utadi.

Tarmaqtıń shinali boKlanishida maǵlıwmatlar uzatıwshı kompyuterden shina buyicha xar eki tárepke uzatıladı.

Juldızsimon boglanishda oraylıq kompyuter ámeldegi bulib, oǵan kolgan barlıq kompyuterler boglangan boladı.

Informaciya texnologiyaları fakat pán hám texnika xodisasi bulmasdan, iktisodiy rawajlanıwdıń áhmiyetli faktorına aylanmokda. Informaciya menen kamrab alınbaǵan qandayda bir áhmiyetli xujalik sektorın (islep chikarish, transport, kredit-finans tarawi, sawda ) mısal keltiriw kiyin. Usı waqıtta kompyuterler hám aloka quralları tiykarında informaciyanı tuplash, saklash hám takdim etiwdiń zamanagóy usılları, jańa informaciya texnologiyaları hám xızmetlerdi satıw (tarkatish) maksadlarida islep chikarish mustakil tarmaq retinde qáliplesti hám ajralıp chikdi. Sonday kilib, xalk xujaligini informaciyalastırıw kelesine jarıp utish bolıp esaplanadı.
Informaciya texnologiyaları, sonday-aq, kompyuterler keń kullanilib kiyatırǵan ayırım tarawlardı kurib chikamiz.
Biznes tarawi
Informaciya texnologiyaları jańa kárxana yamasa firmanıń muvaffakiyat menen iskerlik kursatishida úlken rol uynashi múmkin.

Mısalı :
— reje dúziwde hám kutilayotgan dáramat hám chikimlarni esaplawda ;

— kompaniya yamasa firmanıń emblemasın hám tiyisli hújjetlerin tártipke keltiriwde;
— kompaniya yamasa firmanıń takdimot dástúrin utkazishda;
— reklamalardıń proektsin dúziw hám reklama materialların belgilew, esabatlar, shártnamalardı tayarlawda ;
— klientler xakidagi maǵlıwmatlar ruyxatini saklash hám ol menen islewde;
— boshka firmalar, potentsial támiynatshı, kótere qarıydarlar menen boKlanishda;
— klientler hám támiynatshılar menen kelisiw aparıw hám xokazolarda.
Bank tarawi

Bank sisteması uzınıń jumıs iskerliginde informaciya texnologiyalarınan keń paydalanıw múmkinshiligine iye. Mısalı :

— jıl dawamında sutkasına 24 saat klientlerge aloka ushın hám tiyisli maǵlıwmatlardı alıw, balanstı tekseriw, xisobni tulash múmkinshiligin jaratıw ;
— klientlerge xızmet kursatish mádeniyatın asırıw ;
— kredit kartochkaları járdeminde telefon yamasa Internet orkali xızmetti yulga kúyiw hám boshkalar.
Robototexnika tarawi

Ekenin aytıw kerek, «robot» suzi biziń tilimizge ilimiy fantastikadan kirip kelgen. Birinshi bar bul suzni alpıs jıl aldın teńikli chex fantast jazıwshısı Karel Chepek isletgen. Biraq «mexanik adamlar» odan aldınrok xam málim edi. Urta ásirlerde insan uqıplarına iye bulgan musikachi-g'oy Kirchok yamasa súwretshi-kuKirchoklar payda bulganligi málim.

Kompyuter asri baslanıwı menen insandı oKir hám zıyanlı mexnatdan azat etetuǵın robotlar payda buldi.
Olar eger adam kiyofasida bulmasa-de, kuplab funktsiyalardı (islerdi) atqara aladılar. Mısalı, UzDAEWOOavto Uzbekiston — Kareya kushma avtomobil kárxanasında túrli islerdi atqaratuǵın robotlar keń kullanilmokda.
Búgingi kúnde robotlar mashinasozlik zavodlarında, pulat kúyiw sexlarında, ximiyalıq laboratoriyalarda, kurilishda keń kullanilmokda. Robotlarni jaratıw menen shuKullanadigan texnikanıń arnawlı shaqapshası — robototexnika payda buldi.
Robotlar arasında keń tarkalgani bul robot manipulyatorlar bolıp tabıladı. Manipulyatorlar — uta bayqaǵısh hám kúshli mexanik kul bolıp tabıladı.
Robotlarni kompyuter boshkarib turadı, yaǵnıy kompyuter robotning «miyasi»bolıp tabıladı, olar telekameralar orkali «kurib», mikrofonlar járdeminde «eshitadilar», yaǵnıy informaciya kabul etediler. Arnawlı datchiklar «sezgi» organı wazıypasın utaydi.
Marketing tarawı
Marketing anglichan «market» (bazar ) suzidan alınǵan bulib, bazar, sawda tarawindegi iskerlikti ańlatadı.
Marketingda eń tiykarǵısı, bazardı, qarıydarlar talap hám mútájliklerin chukur hám xar táreplama urǵanıw hám islep chikarishni sonıń tiykarına kurish, ekinshi tárepden bolsa bazarǵa, ámeldegi talap hám mútájlikke aktiv tásir kursatish, qarıydarlardıń arnawlı bir buyımlarǵa bulgan talapların qáliplestiriwden ibarat.
Marketingni kompyuterlersiz, informaciya texnologiyalarısız oyda sawlelendiriw etip bulmaydi.
Islep shıǵarıw tarawı
Islep chikarishning derlik barlıq tarawlarında kompyuterler kullanilib kelmokda. Kompyuterler kupgina texnologiyalıq processlerdi boshkarmokda. Olar járdeminde jańa ónimdiń sızılmasın jaratıwdan tokı tayın ónim bulib chikkunga qayǵı-uwayım bulgan barlıq processlerdi avtomatlastırıw múmkin.
Ónim formasın konstruktor kompyuter ekranında sızıp, tiyisli uzgartirishlar jasap, koKozga baspadan shıǵarıwı múmkin.
Ónimdi islep chikarish ushın kerekli barlıq kurilmaning múmkinshilikleri, oǵan ketetuǵın sarp etiw-ǵárejetlerdi esap-kitap etiwde hám boshka islerdi orınlawda xam kompyuter beKaraz járdemshi bolıp tabıladı.
Ónimdi islep chikarishda informaciya tiykarǵı kompyuterden islep chikarish liniyalariga jetkiziledi. Onda informaciyanı kabul etiwge tayın turǵan robotlar kompyuter uzatgan programma tiykarında ónimdi yiKa baslaydı. Tayın ónimler bolsa robotlar járdeminde tekserilip, bazalarǵa junatiladi.
Medicina tarawı
Ekenin aytıw kerek, shıpakerge barıwdı kupchiligingiz xosh kurmaysiz. Birinshiden, siz nawqassız. SoKlom adam ol jerge barmaydı. Ekinshiden, onda xamma orında náwbette turıwǵa tuKri keledi. Mısalı, registraturada kesellik varakasi ushın, shıpakerler kabuliga kirisiw ushın hám xokazo. Úshinshiden, shıpaker jazıp bergen dárilerdi dárixanalardan izlew kerek boladı.
Kompyuterlerdiń emlewxanalarda hám poliklinikalarda payda bulishi kup zatlardı, atap aytqanda, yukoridagi mashqalalardi xam tupten uzgartirib jiberedi. Endi siz tuKridan-tuKri shıpaker xuzuriga yul alasız. Onıń jumıs stolida ádetdegi meditsina jumıs kurollaridan tashkari kompyuter xam jay alǵan : onıń yadında barlıq nawqaslardıń kesellik tariyxı jazıp kuyilgan. Eger siz aldın xam shaqırıq etken bulsangiz, sizdiki xam boladı. Birinshi bar shaqırıq jetip atırǵan bulsangiz siz xakingizdagi barlıq informaciyanı bulmandıń uzida shıpaker kompyuterge kiritip kuyadi. Keselligingiz xakidagi barlıq maǵlıwmatlar kompyuterge kiritilgach, sizdiń keselligingiz xakida kesellikti anıqlaw kuyiladi hám baspadan shıǵarıw kurilmasi járdeminde dáriler ushın retsept baspadan shıǵarıp beriledi. Retseptni alıp, boshka kopyuter járdeminde bul dárilerdi eń yakin bulgan kaysi aptekalardan tabıw múmkinligi xakida informaciya alıwıńız múmkin.
Kompyuter meditsinada boshka jumıslarǵa xam kodir. Mısalı, tóbeograf — yaǵnıy jıljıb háreketlenetuǵın rentgen apparatı insannıń qálegen organı xakida tulik maǵlıwmat alıwı, olardaǵı mikroskopik defektlar, shet jınıslar (mısalı, búyrektegi tas) xakida sıpatlama beriwi múmkin. Tóbeograf uzatgan informaciyanı demde kayta islew hám ekranda kursatish ushın álbette ol kompyuter menen boKlangan bulishi shárt.

Kompyuter hám kórkem óner

Kompyuterdiń kórkem ónerge kanday alokasi bar? Kompyuterler anik programma tiykarında isleydi. Kórkem óner bolsa — bul dóretiwshilik, fantaziya bolıp tabıladı. Lekin bul tarawda xam kompyuter dóretiwshilik axliga járdem beriwi múmkin. Kompozitor musika jaratıwda kompyuterden ónimli paydalanıwı múmkin. Onıń ushın kishi royal yamasa elektroorgan járdeminde kompyuterge ulanib jazayınotgan musika notalarini ekranda kurib turǵan túrde jańa dóretpe jaratılıwması hám bulmandıń uzida, sol onda esitip kurishi xam múmkin.
Kompyuterler súwretshilerge xam xub yokib kolgan. Kompyuter grafikası buyicha birinshi kurgazma 1956 jılı utkazilgan. Túrli eskizlar, sızılmalar hám súwretler sızıwda súwretshiler kompyuterden paydalanıp kelmokdalar.
Bunnan tashkari, kino hám televidenieni xam kompyuterlersiz oyda sawlelendiriw kiyin. Uozirgi dáwirde túrli orınlarda, mintakalarda, xatto kit'alarda jasaytuǵınlıq insanlar qatnasıwında telekonferenciyalar utkazish dástúrge aylanıp kolmokda.
Soraw hám tapsıriklar

1. Islep chikarishda texnologiya degende ne túsiniledi?

2. Informaciya texnologiyasına tariyp beriń.
3. Informaciya texnologiyasınıń maksadi nelerden ibarat?
4. Informaciya texnologiyalarınıń rawajlanıw boskichlarini aytıp beriń.
5. Kompyuterli texnologiyanıń tiykarǵı quralı ne?
6. Maǵlıwmatlarǵa ishlov beretuǵın informaciya texnologiyaları kanday máselelerdi sheshiwge
muljallangan?