Ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi

Mavzu:4

Ba­diiy asar obrazlar olami tahlili

I bob. Asarda obrazlar olami. 
Badiiy  adabiyotda  aks  ettirilgan  inson  obrazi  adabiy  asar  qahramoni  deb

yuritildi.    Yozuvchi  maqsadi,  usul  va  ramziylikdan  kelib  chiqib,  hayvonot  va

o’simlik dunyosi namunalari, umuman, voqelik va xayolotdagi moddiy va nomoddiy

tushuncha  ham  shartli  ravishda  qahramon  sifatida  tasvirlanishi  mumkin.  Biroq,

V.Belinskiy  ta’kid  etganidek,  san’atdagi  eng  oily  predmet  –  inson  hisoblanarkan,

demak,  “Obraz”  atamasi  insonga  (badiiy  asardagi  insonga)  nisbatan  qo’llanishi

ma’quldir.

Obraz  badiiy  to’qima  yordamida  yaratilgan,  estetik  qiymat  kasb  etgan  inson

hayotining umumlashma va ayni chog’da, aniq manzarasidir.

5

Shunga  ko’ra,  “Sohil  yoqalab  chopayotgan  olapar”  qissasidagi  qahramonlar

ham o’ziga umumlashmalik hosil qiladi. Ma’lumki, kichik hajmli asarlarda (hikoya

va  aksariyat  qissalarda)  odatda,  bitta  qahramon  harakatlanadi.  Ammo,  bunga  qat’iy

qoida  deb  qaramaslik  kerak,  undan  chekinilgan  holatlar  ham  ko’p  uchraydi.

Masalan,  tasvirlanayotgan  hayotiy  holatning  o’zi  yetakchi  estetik  ahamiyat  kasb

etgan shu qissaning o’zidayoq O’rxon bobo ham, Emrayin, Milxun, Kirisk bola ham

birdek  qahramon  sanalishlari  mumkin.  Zero,  badiiy  asar  mazmunida  asosiy  o’rin

tutuvchi personajlar (epizotik personajlardan farqli o’laroq) qahramon deb ataladi.

Yozuvchi hayotni badiiy timsollar orqali tasvirlaydi. Shuning uchun ham biror

badiiy  asar  o’qiganimizda  unda  aks  ettirilgan  voqelik  ongimizda  shu  asarda

tasvirlangan  kishilarning  obrazlari  qiyofasida  muhrlanib  qoladi.  “Sohil  yoqalab

chopayotgan  olapar”  qissasini  mutolaa  qilish  jarayonida  O’rxon  bobo,  Emrayin,

Milxun,  Kirisk,  uning do’sti Muzluk,  Kiriskning onasining  mahorat bilan chizilgan

timsollari,  keng  sohil  manzaralari,  ulkan  ummon  tabiati  kishi  xotirasida  mahkam

o’rnashib qoladi.

Ushbu parchga e’tibor qarataylik:

“Qayiq qayrug’ida yuzi qo’ng’ir tus olgan, ozg’in, kekirdagi bo’rtib chiqqan,

manglayi  va  ayniqsa  bo’yinlarini  taram-taram  ajin  bosgan,  qo’llari  ham  yirik,

suyakdor  panja  bo’g’inlari  yong’oqday  shishib  chiqqan  keksa  ovchi  tamaki

trupkasini so’zrgancha, rulni boshqarib borardi. Sochlariga oq oralagan, buutnlay oq

desa ham bo’ladi. Qoraygan yuzida oqish qoshlari ko’zga aniq tashlanardi. Cholning

yoshlanib, qizargan ko’zlari odatdagiday hamisha qisilgan – umr bo’yi quyosh nuri

tushib  ko’zni  qamashtiruvchi  suv  yuziga  qarayverib  o’rganib  qolgan,  u  ko’rfazda

qayiqni go’yo ko’r-ko’rona haydayotganga o’xshardi”.

Mana  shu  tasvirning o’ziyoq  qahramon  cholning  hayoti  va  mazmuni  dengiz,

tabiat bilan bog’liq ekanini ko’rsatadi.

O’rxon bobo obrazida kitobxon haqiqiy jasorat va  matonat, zakovat timsolini

ko’radi.  Asarning  boshiodan  oxirigacha  chol  personaji  boshqa  obrazlarni,

qahramonlarni boshqarib turadi, go’yo. Uning ramziy timsollar bilan qorishib ketgan

ruhiy holati ham ma’naviy olami yuksakligidan dalolat beradi. Ayniqsa, Ona Baliq,

qayiq  bilan  xayoliy  suhbatlari  qalbida  buyuk  ishinch,  yupanch  borligini  namoyon