Ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi

turadigan hodisa ... emas», degan edi. Xondamir. «Vaznli va qofiyali so‘z toza
va porloq gavhardir» degan edi» («0‘zbek poeziyasida aruz sistemasi», 224-b).
Demak, vazn o‘z holicha, alohida yashamaydi. U ham g‘oyaviy-estetik
mazmunni yuzaga chiqarish uchun ishlaganda, ya’ni so‘zlami, bo‘g‘in va
turoqlarni o‘lchovga solgandagina «tiriladi», zarur vositaga aylanadi,
she’riyatning qonuniyatini yuzaga chiqaradi.
Novdalarni / bezab gunchalar,
Tongda aytdi / hayot otini.
Va shabboda / qurg'ur ilk sahar,
Olib ketdi /gulning totini.
(H. Olimjon)
Bu bandning birinchi misrasidagi 4+5 turoq tartibi she’ming oxirigacha
qonuniyat tarzida takrorlanadi. Shu sabab bu she’ming vazni 4+5=9 bo‘g‘in!i
barmoq vaznidir. Ayni chog‘da she’r bir turkumga kiruvchi bo‘g‘inlar (4+5)
guruhidan iborat bo‘lgani uchun sodda vazn deb yuritiladi.
Agar vazn ikki turkumga kiruvchi bo‘g‘inlar sonini bir she’rda uyushtirish asosida yuzaga kelsa, bunday vazn —qo‘shma vazn deb aytiladi:
Baland shoxda qizil olma = 8
Pishgan ekan. = 4
Uzib olib qarasam, qurt = 8
Tushgan ekan. = 4
She’ming turli misralarida musiqiylik turlicha tovlanib, o‘zgarib tursada, lekin bir butunligini saqlasa, yakka va betakror namuna ekanligini namoyish etsa — ana shu qonuniyat bo‘y ko'rsatsa —Erkin vazn dunyoga keladi
va u ham hayajonli holat («xos hoi» va «xos ma’no») ni bunyod etgani,
saqlagani, ta’sirdorlikka erishtirgani uchun (sodda, qo‘shma vazn singari)
mo‘jizador bo‘laveradi

Hamid Olimjon she’ri «to'qqizlik», Cho‘lponning she’ri «o‘n birlik» turkumga kiradi. I.O.Sultonov ta’kidlaganidek, o‘zbek poeziyasida 13 xil turkum
— beshlik turkumdan o‘n yettilik turkumgacha bor. Har bir turkum doirasidan
bir necha vazn ro'yobga kelishi mumkin. Masalan, «to‘qqizlik» turkumdan
4+5 ; 5+4; 3+3+3; 6+3; 3+6 kabi vaznlar yaralishi mumkin. Ikkitasiga misol:
A) Sodda vazn (4+5=9)
Oxshashi yo'q / bu go‘zal bo'ston, 9
Dostonlarda / bitgan guliston. 9

0 ‘zbekiston / deya atalur, 9
Uni sevib / el tilga olur. 9
(H. Olimjon)

She’r ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solingan histuyg‘ularning ifodasi sifatida vujudga kelgan hayajonli, ritmik nutqdir»
(N.Hotamov, B.Sarimsoqov) va ayni paytda, musiqiyligi, yoqimligi, moMjalga
uradigan jozibasi, dilkashu dardkash insoniyligi bilan ajralib turadigan badiiy mo‘jizadir.