Таълим назарияси

5. Таълимда билим, куникма ва малакаларни пухта ва мустахкам ўзлаштириш коидаси. Таълимни пухта ўзлаштириш коидаси мухим дидактик талаб ва коида­ларини, яъни ўқувчилар томонидан тизимли ва онгли ўзлаштирилган илмий билимларни ўз турмуш фаолиятларида куллай олиш малакалари билан кўрол­лантиришни назарда тутади.
Демак, пухта ўзлаштиришнинг характерли белгиси таълимни мустахкам эсда саклаб колишдир. Бошкача қилиб айтганда, бу ичида ўқувчиларнинг хотира фаолияти, яъни укув материалларини эсда колдириш, эсда саклаш ва қайта эсга тушириш каби хотира жараёни фаолиятига богликдир.
Билим, куникма ва малакалардан ўзлаштириб олишнинг мустахкамлиги­га аввало хамма укитиш коидалари: тушунарлилик тизимлилик ва изчиллик кўрсатмалилик, ўқувчиларнинг онглилиги ва фаоллиги коидаларини амалга ошириш билан эришилади.
Таянч тушунчалар.
Таълим қонуниятлари, белгиловчи омил, фаолият, педагогик махорат, илмийлик, тизимлилик, онглилик, кўрсатмалилик, фаоллик.

А Д А Б И Ё Т Л А Р:

1. Педагогика. Мунавваров А. К. Т. 1996 йил.
2. Педагогика курси. Турсунов И.Й. Нишоналиев У.Н. Т. 97q.
3. Дарс кўзатиш ва уни тахлил қилиш. Миркосимов М. "Совет мак­таби". 1988 йил N-11
4. "Мактабшунослик асослари ". Т. "Ўқитувчи ". 1988 йил.


Мавзу: Мактаб таълим мазмуни ва уни миллийлаштиришнинг педагогик асослари.

РЕЖА

1. Илмий техника таракиёти ва таълим мазмуни.
2. Таълим жараёнини инсонийлаштириш тафовутлаш демократиза­циялаш.
3. Таълим мазмунини замонавий концепцияси.
4. Турли укув юртларида таълим мазмунини такомиллаштириш.
5. Умумий политехник ва касб - хунар таълими.
6. Фанлараро алоқа муаммолари.
Мактаб таълимининг мазмуни деганида ўқувчилар укув предмет­ларини ўрганиш жараенида эгаллайдиган билимлар, куникмалар, мала­калартушинилади. Мактабда ўрганиладиган хар бир предмет инсоният ижтимоий-таржий тажрибасининг бир тамони, бир кисмидир. Улар-фан­лардан бири бўйича билимларининг махсус ишлаб чикарилган система­сидир. Шунга биноан укув предмети математика, ботаника, химия, табият, тарих география каби номларни олади. Ўкув редиет шунинг­дек инсоният тажрибасининг банка тамонларини: яъни санъат, мада­ният, мехнат, жисмоний тарбия ва хакозани хам акс этдириш мумкин.
Хар бир предмет билимларни ўзлаштириш, амалий куникмалар ва малакалар шақилланишини кўзда тутади. ўқувчиларга бериладиган би­лимларнинг изчил, системаси ва чукур бўлиши шахс ривожланишидаги еш билан боглик билиш имкониятлари билан белгиланади. Мустақил Республикамизда мактабларда ўқувчилар оладиган билимлар, куникма ва малакалар уларнинг келгусида хар томонлама камол топиши учун замин тайерлайди.
Республикамизда чикарилган халк таълими хакидаги қонунга би­ноан мажбурий 9 йиллик таълим амалга оширилмокда. Сунги йилларда юртимиз Мустақиллигини саклаш унинг келажаги буюк бўлишини таъ­минлаш йул-йурикларини белгилаб берувчи мухим хужжатлар кабўл қилинмокда. Ўзбекистон Республикаси Давлат тили хакидаги Ўзбекистон республикаси таълим тўғрисида, Ўзбекистон республикаси жисмоний тарбия ва спорт тўғрисидаги қонунлари ва тарбияга оид бир қанча конценциялари шулар (тўғрисидадир) жумласида аендир.
Таълим тарбя мазмунини тубдан яхшилаш бўйича кабўл қилинган хужжатларда таълим ва тарбияга бўлган талаблар, вазифалар хакида сўз бориб бу вазифаларни амалга ошириш хакида йул-йуриклар кўрса­тилиб берилган. Бугунги кунда тарбия таълимида устун туриши за­рурлигини хаетнинг ўзи кўрсатмокда.
Ўзбекистон Республикасининг таълим тўғрисидапги қонунга мил­лий қадирятлар устунлигини, хусусан, тарбия орқвали таълим берили­ши кўзда тутилган.
Қонунда кўрсатилишича-таълим Ўзбекистон Республикасида жа­миятни ижтимоий-иқтисодий, маънавий ва маданий ривожлантиришнинг
устивор сохаси хисобланади. "Ўзбекистон республикаси таълим соха­сидаги давлат сиесатини умуминсоний қадриятларини, халкнинг тари­хий тажрибасини маънавият ва фан бобидаги кўп асрлик анъаналарини жамиятнинг истиқболидаги ривожини хисобга олган холда юргизади" - дейилади қонунда.
Собик Совет хукумати даврида ва 90 йиллар бошларида биз кун­далик юз бераетган вокеаларга назар солганда таълим ва тарбиянинг бир биридан ўзоклашганини кўрамиз ўқувчиларга арметотелдан тортиб тараккиет, деозогача бўлган илмларни бирга бажарамиз. Бирок виждон, имон, этикод одоб-ахлок каби инсон учун энг зарур бўлган тарбия сифатларида етарли билим бера олмаган натижада эса тарбя таълимдан сакланиб колган. Эндиликда ана шу йул куйилган камчи­ликларга бархам берилмокда.
Мактабимизда барча предметлар таълим йуналишига эга. Яни ук­тувчиларнинг билимларни ўзлаштиришигагина эмас, балки хар бир предмед ўқувчилар ривожланишининг умумий даражасини оширишда қан­дай ахамиятга эга эқанлигини англаб етишларига хам интилиш керак. Агар хар бир ўқувчи укув предметини севса у албатта, маданиятли­рок, билимлирок, софдил ва адолатлирок катиятли ва мехнатсевар бўлиб етишадики бу-умумий ривожланишнинг асосий ташқил қилади. Барча предметларни чукўр ва муфассал ўрганиш ўқувчиларнинг фикр
доирасини кенгайтиради, олийжаноб, ахлокий фазилатларни, ватан­парварлик туйғусини мехнат қилиш иштиекини шақиллантиради. Умумий ривожланиш ана шундан иборатдир. Мактаб таълимининг мазмуни бош­лангич синифларданок бошланадиган политехника тайерлигини тамин­лайди. Бундан мақсад, замонавий ишлаб чикариш асосларини тушунти­ришдан мактаб шароитидан мавжуд бўлган мехнат кўролларини эгаллаш куникмаси ва малакасини хосил қилишдан мехнат фаолиятига замона­вий техника ва фанга мухаббат хамда қизикишнинг тарбиялашдан ибо­ратдир.
Айникса математика, табиатшунослик, физика, химия, биология, тарих, чизмачилик, мехнат таълими сингари предметлар катта ахамиятга эга. Чунки замонавий саонат кархоналардаги ишлаб чикариш анашу фанлар асосида кўрилади. Чизмачилик бўйича ишлаб мактаб участкасига тажрибалар кўзатишлар укув устахонасига амалий машгулотлар мехнат кўролларидан фойдаланиш куникмаси ва малакаларни шакллантиради. Мехнат таълими ва тарбияси мактаб таълимининг зарур жихатидир. Бу таълим махсус предмет сифатида мехнат таълим дарси жараенида амалга оширилади. Мехнат қилиш синифдан ташкари ва мактабдан таш­кари ишларда хам шақиллантиради. ўқитувчи хар бир дарсдан ўқувчи­нинг таълим политехника ва мехнат тайерлиги учун фойдаланиш ке­рак.
Шунингдек ўқувчилар саноат ва кархоналар мехнатнинг ўз еш­ларга монанд айрим турларида катнашадилар, бундан ташкари уларга халк хужалиги хизмат кўрсатиш сохасида керакли бўлган касбларнинг мазмуни ва ахамияти хам очиб берилади, (масалан: чизмачилик бўйича олинган билим ва куникмалардан ишлаб чикаришнинг кайси сохасида фойдаланиш мумкинлиги хакида гапириб бериш мумкин) Таълим жараенида ўқитувчи ўқувчилар қизиқадиган касблар эгаллашларини мумкин бўлган куув юртлари хакида хар қандай касбни эгаллаш мумкин бўлган хунар-техника билим юртлари хакида чакириб беради. Мактабни тамомлаган ўқувчиларнинг бир кисми бирон касбни тасодифан танлайдилар кейин эса ўз касбини бошка биронтаси билан алмаштиришни истайдилар, натижада улар мехнат фаолиятига қизик­масдан қарайдиган бўладилар. Шулардан укув жараенида ишчилар мех­натини ишчилар мехнатини кўзатиш учун саноат кишлок хужалик кар­хоналарига экскўрсияларига олиб бориш уларни илғор ишчилар, дех­конлар врачлар, ўқитувчилар ва бошка донгдор одамлар билан учра­шувни ташқил этиш жуда фойдалидир. касбга йуналиш бўйича мактаб ишининг натижаси касб билан танишишдагина иборат бўлиб колмай, балки ўқувчида мактаб йилларида шахснинг ўз устида, ўзи танлаган мехнат фаолияти турида зарур бўладиган хислатларни шақилантириш устида ишлаш иштиекини хам тарбиялаши керак, хозирги даврда фан-техника тараккиети, ишлаб чикариш, маданият, санъат мактаб таълими мазмунига катта таъсир кўрсатилмокда. Мактабнинг вазифаси ўқувчилар билимини замонавий фанга ишлаб-чикаришга, замонавий ма­даниятга якинлаштиришдан, мехнат қилиш иштиекини тарбиялашдан келгусидаги мехнат жараенида жал этишдан иборатдир.
Билимлар мустахкам бўлишининг асоси уларни стабиллиги, яни ўқувчилар фанлардан вакт давомида ўзгармайдиган маълумотларни олимларидан иборат. Масалан: математиқада ракамлар билан ўтказиладиган асосий операциялар, биалогияда хужайранинг тўзилиши тўғрисида тунча, физиқада атомнинг ўзилиши, механика қонунлари гро­матика категориялари шу жумлага киради. Социал ва фан техника та­раккиети талабларини кондирмаетган, хозир мустақил республикамиз­да таълимини қайта кўриш такомиллаштириш ишларни жадаллаштириш билан олиб борилмокда.
Айникса бошлангич таълимининг мазмуни жиддий ўзгарди. Ўрта ва юқори синфларда олинадига билимлар яна хам чукўрлашди, миллий­лаштирилди. Мустақил билим олишга эътибор кучайтирилди, ўқувчини укишга ургатиш, мустақил билим олишга ургатиш шиори таълим наза­ряси ва практикасида кенг ейилади.
Билимни ўзлаштиришнинг хар бир ешдаги имкониятларини психалогик-педагогик жихатидан тадқиқ уилиш активлаштирилди.
ўқувчилар айникса бошлангич синф ўқувчилари, аклий ривожланганиши учун фойдаланилмаетган катта имкониятга эга эқанликлари исботлан­ди.
Таълим мазмуни таълим тарбия жараенининг маълумот бериш, ри­вожлантириш тарбиялаш функцияларининг бажари-лишини таъминлайди. Тарбияни камолот анашу функциялар бирлигига асосланади.
Бошлангич таълим мазмуни боланинг шахсий тажрибаси билан, унинг мактабигача олган таассуротлари, катталарнинг хикоятлари, китоб укиб беришлари, уйин, турмушдаги фаолияти, радио тинглаш, телевединия тамоша қилиш богчадаги мулокатлар ва бошка олинган таъсуротлар асосида алоқа урнатилади.
Бошлангич синфдаги назарий билимлар амалий машклар урнатила­ди, езма огзаки мустақил ишлар, огзаки ва езма нутикли хамда ну­тик юритишнинг мантикий формалари, турлари ва усулларини эгаллаш куникмалари билан богланади хозир бошлангич синфларда ўқувчилар кўп марта такрорлашлар хисобига материални механик тарзда едлаб олишларига йул куйиб бўлмайди. ўқувчи ўрганаетган таърифлар, кои­далар исботларни чукўр едлаб олишлари керак.
Хисоблаш, езиш, укиш малакаларини автоматизм даражасида ет­казилган адабиетларки мустахкам илмий билимларга эришиш бошлангич таълимининг мазмуни эди ва шундай бўлиб колади.
Ўкув материалини мазмуни ахлокий холатларини миллий зарур ва этикодни интиззом, уюшкоклик ўзига ва уртокларига талабчанлик мехрибонлик, эътибор, сезгирлик сингари хилатни шақиллантириш учун катта имкониятлар берилади. Урта синфдаги таълим махмуни ал­гебра, геометрия, физика, химия, тарих, биалогия ва бошка перед­метлари систематик ва изчиллик билан ўрганиш асосида кўрашади. Бу предметни мазмуни ўқувчилар бошлангич синфда олган билимларга ва аклий ривожланиш даражасига асосланади.
Ана шулар музика, мехнат таълимини, жисмоний тарбия, сингари бошка укув предметининг мазмуни асосан амалий куникмалар ва мала­каларни шақиллантиради, ривожлантиради ва мустахкамлайди. Бу предметлар эстетик идеаллар, дид, талаб ва ахлокий хислатларни тарбиялашга интенсив тасир кўрсатади.
Юқори синфда укув предметларининг мазмуни янада чукўр бўлиб, замонавий фан мантикига якинлашади.
Мактаб таълимининг мазмуни укув планида укув программалари­да, дарсликлар акс эттирилади.