Таълим назарияси

Дарсларнинг типи ва структураси.
Хар қандай дарс ўзига хос хусусиятга эга у ўзининг конкрет вазифалари ва мазмунига кўра бир биридан фарк қилади.
Лекин дарсларда укитиш ва укиш фаолиятларининг умумий хусу­сиятлари хам мавжуд.
Ўкитиш жараени бир қанча босқичга бўлинади:
- янги материални утиш
- мустахкамлаш
- такрорлаш
- такрорлаш ва назорат қилиш
- уй вазифалари бериш
- умумийлаштириш
- якунлаш ва шу кабилар.
Дарсдаги дидактик вазифа укув машгулотларининг куйидаги тип­ларини алохида кўрсатмиши учун асос бўлиб хисобланаади.
- Аралаш дарси - бунда иш олиб боришнинг хар хил турлари тушунтириш мустахкамлаштириш, якун ясаш ва шу кабилар уй
гунлашган бўлади. Янги билимлар баен қилинадиган дарс-бун­да асосий этибор янги материални ўрганишга жалб қилади.
- Малака ва куникмаларни хосил қилиш мустахкамлаш даражаси - бунда амалий фаолиятга, кўпрок машкларга этибор бериила­ди.
- Умумлаштирувчи дарс - бунда амалий фаолиятга, кўпирок машкларга этибор берилади. Бунда муяйан темалар ва бўлим­лар бўйича ўрганилган материал солинади. Қантрол дарс ўқувчилар турли хилдаги турли хилдаги синов ва контрол, огзаки ва езма ишларни бажарадилар. Синфдан ташкари укиш дарси бундан кўзланадиган мақсад болаларда укишга, адаби­етга қизикиш ва мухаббат уйготишдан иборатдир. Бу дарслар бадий асарларга бевосита куникишга асосланган ўзига хос утказиш формаларига эга бўлади.
- Ўкув устахоналари хамда мактаб ер участкасига амалий маш­гулотлар - ўзининг ташқил этилган жихатидан дарс утишнинг анъанавий формаларидан фарк қилади.
- Экскурсия укитишнинг атроф мухитдаги реал жараенлар, воке­аларини бевосита кўзатиш, танишиш ўрганиш, билан богланган алохида ташқилий фирмаси хисобланади.Дарснинг структураси деганда унинг укув вазифасини бошкаришга ердам берадиган кисимлари, босқичлари нисбати ва уларни амалга ошириш из­чиллиги тушунилади. Ўкитиш назарияси ва амалиетида укув
машгулотларининг типига боглик тарзда унинг муяйан струк­тураси таркиб топди. Унинг умумий таркибий кисмлари бош-
ланишини ташқил этишдан ўрганилган ўрганилган материалнинг ўзлаштирилишини текширишдан ўрганишга доир тайергарлик ишидан дарснинг мақсади ва вазифаларини белгилашдан, янги материални тушунтиришдан мустахкамлашдан, такрорлашдан, дарсга якун ясашдан, уй вазифаси беришдан иборатдир.
Бу структуравий кисмларнинг хар бири уй вазифасига эга: дарснинг бошланишини ташқил этиш одатда I мин бир неча мин-га қадар вактни эгаллайди ва уни мустақил кисми сифатида олиб борила­ди. Дарснинг бошланиши жуда мухимдир.
Ўқитувчи дарс бошлашиданок ўқувчиларнинг характерларига нис­батан махоратларига тўғри талаблар куя билса бутун укув машгулот­ларнинг муваффакият таъминлагашган бўлади.
Ўқувчилар дастлабки минутларданок ўқувчининг талабчанлигини ва уларнинг укув вазифаларини бажаришга эришадиган рахбарлигини хис этишлари керак.
Бунда хамма нарса: ўқитувчиларнинг синфга қандай қилиб кели­ши, унинг ишончи, муомаласи хулк атвори талаб куйидаги устабинли­ги ўқувчи шахсини хурмат қилиши ва бошкалар катта ахамиятларгша эга ўқувчилар ўқитувчининг нигохи уларга яратилганини хис қилиб туришлари керак.
Ўқитувчи дарсга тайергарликни - хаммада дафтар, дарслик, ручка ва бошка зарур нарсалар борлигини, улар партада кулай жой­лаштирилганини, болалар диққат эътиборини текширади. Бу ўқувчи­нинг интизомига ўз укув мехнатини ташқил эта олишга ургатади. Бу­нинг учун ўқитувчи дарсни ташқилий кисмини утказишини махсус машк қилиши керак.
Уй вазифасини ўзлаштиришини текшириш.
Бу дарснинг анъанавий таркиб топган кисми. Унда текшириш ва контрол қилиш хам мумкин, янги материалини ўрганишга тайергарлик хам мужассамлашгандир. Бунда ўқитувчи топширишни хамма бажаради­ми, йукми, қандай кийинчиликларга дуч келгани текширади. Уй вази­фаси берилган буйса. ўқувчилар махсус тайерланган саволлар бўйича билимларни эсга туширадилар. Дарснинг мақсади ва вазифаларини белгилаш. Дарснинг конкрет вазифасини уларни амалга ошириш йулини белгилаб олиш дарсда ўқитувчи билан ўқувчининг характерига аник­лик, системалилик, изчиллик билан этади. Фикрни жамлаш ва дастлабки қизикишни уйготиш учун дарснинг мақсадини ва вазифасини ба­ен қилиши формаси билан конкрет вазифасининг бирга кушилиши жуда мухим укув вазифасини хал этиш формалари турлича. Мақсадлар вази­фасини баен этиш озгина вакт олсада укув фаолиятининг йуналишини вужудга келтиради катта тарбиявий таъсир кўрсатади.
Тушунтириш - укув материалининг мазмуни илмий тарзда баен қилиш дарснинг структурасидаги муяйан бир кисмидир ўқитувчи фик­рининг оддий ва ишонарли шаклда баен этилиши, унинг аник равшанлиги ўқувчилар тамонидан янги материални яхши тушунилиши ва ўз­лаштирилиши учун негиз хисобланади.
Тушунтириш дарсининг бошка кисимларига масалан бирон бир нисбатни такрорлаш зарурияти тўғилган пайтларда мустахкамлаш жа­раенига кушиб олиб бориш хам мумкин.
Мустахкамлаш-машклар мустақил ишлар, махсус топшириклар сис­темаси тарикасида ўқитувчи тамонидан янги материал тушунтириб бўлинганидан кейин дарснинг бир кисми еки мустақил дарс утказилиши мумкин.
Такрорлаш укув материалини темалар, бўлимлари, кўрслар бўйича системалаштириш, умумлаштириш, қайта баен этдириш демакдир. Бунинг мураккаб тамони асосий ғояларини, алохида такъкидлашда хамма машклар ва топширикларни танлашдир. ўқитувчи такрорлаш планини - ўқувчиларга қанака савол берилади, қандай материални еддан айтиб беришаджи, дарсликдан фойдаланиб қандай чиниктирила­диган еки ижодий машклар топширилади - хаммаси олдиндан белгилаб олади.
Такрорлаш чогида шундай топширикни бажариш проблемалари ва­зифалар ва вазиятни хал этиш жараенида ўқувчилар фаолият активла­шади.
Дарсни якунлаш бу дарснинг нисбатан мустақил кисми хисобла­нади. ўрганилган асосий ғояларни эслатиб назарий коидалар билан машкларни бошликлигига диққатини жалб қилишдан иборатдир.
Дарснинг бу кисмига этиборсизлик қилиш мумкин эмас ўқувчи 1- 3 мин давомида дарснинг асосий мазмунини қайтаради, ижодий мо­ментини такидлайди, ўқитувчилар бошлаган ишнинг камчилигини айта­ди, фаолларни тилга олади.
Уйга ўқувчиларга вазифа бериш. ўқувчи уй вазифасини баен қилади, унинг асосий ғояларини ва бажариш йулларини тушунтиради. Асосий вазифа ўқувчиларга ўзлаштиришнинг уйдаги мехнатини уйишти­ришларига ердам беришдан иборатдир. Бошлангич синф ўқитувчиси хар бир ўқувчининг вазифасини кундалик дафтарларига езиб, уни қандай бошкаришнинг билишга китобдан фойдалана олишга ... ишонч хосил қилиш керак.
Йул - йуриклар аник, киска, изчил бўлиши керак бунда бир не­ча ўқувчидан вазифаси қандай тушунгани сураб кўриш еки намуналар кўрсатиш фойдали.
Хар хил типдаги дарсларнинг тўзилиши хусусиятлари.
Ўкув вазифаси ва ишнинг мазмунига қараб дарснинг кисмларга уртасидаги нисбат ўзгариб туради. Айримлари дарсда асосий уринни эгаллайди, бошкалари ердамчи ахамиятга эга бўлади еки умуман иш­тирок этмайди. Дарснинг хар хил гаплари тўзилишига оид хусусият­лар пайдо бўлади.
Янги билимларни баен этиш дарсининг тўзилиши.
1. Дарснинг бошланишини ташқил этиш.
2. Дарснинг мақсади ва вазифалари.
3. Янги материалини тушунтиришга тайергарлиги уй вазифасини текшириш, илғор ўрганиш материалини қайтариш ва хакозо.
4. Тушунтириш.
5. Дарсни якунлаш ва уйга вазифани бериш.
Бундан асосий кисм тушунтириш хисоблашади, лекин дарснинг муваффакияти бошка барча кисмларга богликдир. Яъни хар бир кисим бутун дарс муваффакиятда ердам беради.
Яъни материални тушунтириш дарсида мустахкамлаш ердамчи роль уйнайди. ўқитувчи дарсга умумий мустақил, таълим бериш ва тарбия­лаш вазифасини бошкариш нуктаий назардан якун ясайди. ўқувчилар ишчини ижобий ва салбий холларини кўрсатади.
Дарсга якун ясашни уй вазифасини қандай бошкариш кераклиги хакидаги кўрсатишлар билан боглайди.
Мустахкамлаш дарсининг тушуниши.
1. Дарсни бошкаришни ташқил этиш.
2. Дарснинг мақсади ва вазифасини баен қилиш.
3. Мустахкамлаш.
4. Якунлаш ва уйга вазифа бериш.
Дастлабки хар бир ўқувчининг ишга тайергарлигини текшириб чикиш укув кўрсини тайер қилиб куйдириш керак. Агар ўқитувчи тажрибаси бўлса болалар бу дарсда кўп Алахсийдилар, ручка калам излаб ке­ладилар.
Уй вазифасини текширишни мустахкамлаш билан бирга кушиб олиб бориш мақсадига мувофиқдир. Бунда хаддан зиед кийин машклар бер­маслик керак.
Умумлаштириш еки такрорлаш дарсини структураси.
1. Дарсни бошлашни ташқил этиш.
2. Дарснинг мақсади ва вазифасини баен этиш.
3. Укув материалини умумлаштириш ва системага солиш.
4. Дарсга якун ясан уйга вазифа бериш.
Аралаш дарснинг тўзилиши.
1. Дарснинг бошланишини ташқил этиш.
2. Уй вазифасини текшириш.
3. Дарснинг мақсади ва вазифасини баен қилиш.
4. Янги материални тушунтириш.
5. Мустахкамлаш, такрорлаш.
6. Дарсга якун ясаш ва уйга вазифа бериш.
Бу типдаги дарс барча элементларнинг бирга куйилишидан ибо­ратдир. Хар бир кисми бокалар билан бир хил ахамиятга эга бўлади. Аралаш дарслар тушунтиришга хам катта эътибор берилади.
Контрол дарс структураси.
1. Текширишнинг мақсадини ва ишини ташқил этиш тўғрисида йул йуриклари тушунтириш ўқувчининг вазифасини тайергарлик текшириш.
2. Контрол вазифанинг мазмуни ва уни бажариш усуллари билан таништириш.
3. Ўқувчининг мустақил ишлаши.
4.Дарсга олдиндан якун ясаш.
Уйда укув иши.
Уйда укув вазифаларини бажаришнинг ахамиятларидан иборатки, улар ўқувчида мулохаза юритиш ва иш бажариш иборасидаги мустақил­лигини ривожлантириш бу ўқувчини фикрларини ривожлантириш имконини тугдиради.
Материални енгил тарзда эгаллаб олишга ердам беради. Уйга бериладиган укув иши муяйан таълабга жавоб бериши керак:
1. Уй вазифалари катта бўлмасликни, лекин мазмунли бўлиши керак.
2. Уйга берилган укув вазифалари синфда бажариладиган укув ишига нисбатан хам анча содда ва тушунарли бўлади. Назарий коида онгга оддий фактик материалдан такрорланадиган вазифани математик масала бериш керак.
3. Уй вазифасини, айникса масалалар инсоллар инмосини тўзиш­да амалий ва лоборатория ишларини бажаришда боланинг бевосита кўзатишлари билан боглаш фойдалидир.
4. Энг мухим синфда болаларнинг айнан ўзиши юзаки такрор­ланган йул куймаслик керак.
5. Ўқувчининг билиш имкониятлари ва утказилишидаги муваффа­киятига боглик хар кимга алохида уй вазифаси бериш фойда­лидир.
6. Уй вазифасини бажаришда ота-она ердам берадими йукми, ўқитувчи билиши керак.
Уй вазифасининг куни ўзайтиришга мактабда ва грухларда мак­таб интернатида дарсдан кейин мустақил индивидуал укув иши бошланади.
Ўқитувчининг дарсга тайергарлиги.
Дарсга тайергарлик бу кушимча тадбир бўлмасдан, балки ўқитувчи профиссионал фаолиятининг долзарб зарурий кисмидир.
Дарсга тайергарлик чогида унинг тарбиявий имкониятини аник­лаб олиш зарур.
Дарсни ишлатилиши.
Ўқитувчи тайергарлик кўришининг босқичидан бири дарсларини тематик жихатдан шақиллантиришдан иборат.
Теманинг кискача мазмуни укув программасида берилган. ўқитувчи тема материалини муайян микдордаги дарслар бўйича ўрганиш изчиллигини белгилади.
Дарснинг мақсади, вазифасини унинг тахминий мазмунини ва иш методини англаб олади. Тематик планлаштиришда теманинг мазмунида энг умумий ва асосий вазифани белгилаб назарий ва амалий коидани алохида кўрсатиш, тушунчалари амалий укув фаолиятида шундай тарз­да тема материали дарсга таксим қилинади. Тематик жихатдан план­лаштиришда хар бир дарснинг номи билан бериш мақсади вазифалари дарсни тарбиявий таъсири. Материал мазмуни, баен этиш усуллари мустақил, ишлаб кўргазмали кўроллар, техник воситалар дарсни ут­казишнинг қанлендар пландаги муддатлари каби бандларни ўз ичига олади.
Хар бир дарсни ривожлантириш тематик планлашга боглик ва алохида битта утказишининг конкрет планини ишлаб чикишдан иборат бўлади. Тема ва материални мазмуни аникланади, дарс типи ва структураси аникланади, дарс типи ва структураси аникланади, дарс босқичлари ва структуравий кисмларига кабўл, унинг олиб бориши аник планлаштиради.
Дарснинг плани куйидагича бўлади:
Теманинг мақсади вазифалари (умумтаълим ва тарбиявий вазифа­лари) дарсни кўргазмали кўрслар билан, техникавий воситалар билан таъмин этиш, дарснинг бориши, ўқувчиларни дастлабки тарзда тахлил қилиш уйга вазифа бериш, тавсия ва маслахатлар бериш.
Ўқитувчи синфга кириш билан то дарс тугагунча қиладиган иш­ларнинг тула тайергарлигини бир тури сифатида куланилади. Буни еш тажрибали ўқитувчи билади.
Дарснинг конспекитини тайерлаб куя билиш хам анча мухим ахамиятга эга. Тажрибага боглик оз еки кўп тула бўлиши мумкин.
Дарснинг планини хам конспектни хам ўрганиш керак.
Оз комплектли мактабда укув ишини ташкил этиш хусусиятлари.
Республикамизнинг кўплаб жойларида оз комплектли мактаблар мавжуд агар ўқитувчилар икки киши бўлса у бир вактнинг ўзида 2 та еки 4 та синфда иш олиб боради. Бундай таксимот натижасида укув матириали хар хил бўлиб, болалар бир бирларини камрок чалгитадилар.
Укув машгулотлари жадвалини тўзишда асосан 2 хил ендашилади.
1. Дарсларни 1 та фан бўйича кушиш.
Масалан ўқитувчи 1-дарсга 1 ва 3 синфларга математиқани планлаштирилган бўлиши иккинчи дарсга 1 ва 3-синфларга рус тилини планлаштиради.
2. Битта дарсда хар хил фанларни кушилувини тақозо этади. Масалан: 1 чи дарс математика (1 синф) ва рус тили (3
синф), 2 чи дарс:-рус тили (1 чи синф) ва математика (3 чи синф) бўлади.
Кайси вариантини танлаш ўқитувчининг индивидуал мойиллигига боглик.
Баъзи ўқитувчилар битта фан бўйича ишлашни яхши кўрадилар. Чунки улар бир хилдаги укув материалини тушунтириш осонрокдир.
Кичик мактаб ешидаги ўқувчилар дарсда кайси укув фанлар бирга ку­шиб утилишининг унчалик ахамияти йук. Оз комплектли мактабдаги дарснинг муваффакияти утиш ўқитувчиларнинг тушунтириш ишлаш мус­тақил ишни куйиб олиб беришга боглик бўлади. Тушунтириш киска бўлиши керак лекин материалнинг мазмунини очиб бориши шарт тушунти­ришдан сунг ўқитувчи мустақил ишини қандай бажариш кераклиги ха­кида кискача йул-йурик бўлади.
Мустақил ишга ўқувчининг тайергарлиги текширади, сунг бошка синф билан ишлашга киришади. Бу синфда хам у тушунтириш мустақил иш топширади. Шундай қилиб ўқитувчи дарсда иш турлари иш алмашти­риб туради. Мустақил ишни бажариш назорат қилинади. Дарсларни планлаштириш у еки бу синфда турли хилдаги ишларни бирга кушиб олиб боришдан иборатдир. Масалан: янги томони тушунтириш дарсни тахминан куйидагича ўтказилади.
1-синфда
1. Дарсни бошлаш, ташқил этиш
2. Ўқитувчининг саволларига жавоб бериш уни тайёр кўриш, кўргазма кўроллари, кичикрок вазифа бериш.
3. Янги материални тушунтириш
4. Мустақил равишда
5. Мустақил ишни якун ясаш уйга вазифани бериш
6. Уй вазифасининг мазмуни мустақил равишда ўрганиш ва уни кунда.
3-синфда
1. Дарсни мустақил равишда тайергарлик кўриш
2. Уй вазифасини текшириш
3. Мустақил равишда ишлаш
4. Янги темани тушунтириш
5. Мустақил равишда ишлаш
6. Мустақил ишни текшириш дарсга якун ясаш, уйга укув ва­зифасини дафтарга езиб олиш.
Дарснинг ташқил этиш принципига саклаб колган холда бошкача кушилишлар қилса бўлади. Иккала синфда хам ўқувчининг харакатлари тула тарзда назорат қилиб борилади.
Болалар ўқитувчи кўрсатмалари ва йул-йурикларидан четга чи­киб кетишмасликлари керак.
Мустақил иш натижалари албатта текширилиши керак чунки бу ўқувчининг маъсулиятини оширади интизомга ургатади.
Ўқитувчи бир синф билан ишлаетганда хамиша бошка синф ўқувчининг эътибор бериб туради. ўзига берилган саволга жавоб беради, маслахат беради. Синфни тез - тез алмаштириш планлаштириш шарт эмас. Хар бир синфда 15 мин қадар дарс одатда мустақил иш билан кушиб олиб берилади. Шу 15 мин ичида ўқитувчи янги материалини тўзиш еки такрорлаш утказиш ва материални системалаштириш мумкин. Бундай синфда ишлаетган ўқитувчи хар хил турдаги мустақил ишларни яхши билиши керак. Масалан ва мисоллар бериш табиат ходисалари ва саддарок социол жараенларини бевосита кўзатишларидан хам фаол фойдаланиш, болаларни табиат кундалиги юритишга унга ўз таассуротларини езиб боришига ургатиш лозим.