Таълим муассасаларида психологик хизмат

1-мавзу. Aмалий психология касбий фаолият соҳаси сифатида. Таълимдаги психологик хизматнинг ўрни
Режа:
1. "Таълим муассасаларида психологик хизмат" курсининг предмети ва вазифалари.
2. Ҳозирги босқичда психологик хизматлар ривожланишининг долзарблиги
3. Замонавий таълимни психологик қўллаб-қувватлаш
Мактабга амалий психологиянинг киритилиши ески муаммоларни ҳал қилишдан кўра, ўрта таълимнинг янги муаммоларини аниқлаб берди, уларнинг асосийларини ўша давр тажрибасидан келиб чиққан ҳолда, мактаб ва таълимнинг илғор шаклларини "киритишга" йўналтирилган тегишли мафкуравий декларацияларнинг тўлиқ тўплами билан номлаш мумкин. Мактаб психологиясини жорий етиш бўйича тажриба натижасида, мактаб таълимининг ижтимоий ескирган тузилиши, унинг ички авторитар қаттиқлиги ҳолати ва мактаб психологик хизматининг ўқув жараёнини експериментал даражасида ўқувчилар шахсини ривожлантиришга йўналтирилганлиги каби қарама-қарши, концептуал жиҳатдан бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган ҳодисалар ягона амалий томон қисқартирилди. майдон. Ва, масалан, ўқитувчи ва психолог ўртасидаги ҳамкорлик вазифаси, унинг бошланғич амалий ечимини талаб қилади, ҳали аниқ таърифга ега емас еди. Ва номутаносиблик шароитида, амалий касбий мафкураларнинг (педагогик ва психологик) тафовути, ижтимоий спекуляция, бизнинг фикримизча, мактабнинг ижтимоий миссиясининг "муваффақияти", ижтимоий-педагогик вазифаларни ҳал қилиш миссияси ва бошқалар ҳақида гапиришнинг мантиқий маъноси йўқ. жамоатчиликнинг талабларини бажариш.
Тизимли режада мактаб психологининг касбий малакасининг асоси унинг касбий фаолиятининг мазмуни, тузилиши ва ривожланиши ҳисобланади. Ва аслида, мактабда замонавий психологик амалиёт дуч келадиган асосий муаммо бу мактаб психологи фаолиятининг мазмунида таълимнинг етишмаслиги, унинг мактабнинг педагогик вазифаларини ҳал қилиш билан заиф алоқаси.
Мактаб психологик хизмати (И.В.Дубровина) фаолияти концептуализация даражасининг юқори бўлишига қарамай, унинг амалий, реал асослари амалда янгидан қурилиши керак еди. Улар, шубҳасиз, психологик фаннинг амалий мақсадларига мос келадиган жойда ва мактабнинг ижтимоий кутишларига ва жамоатчиликнинг кутишларига мос келмайдилар, балки аллақачон мактаб ва амалий психологиянинг ҳақиқий ютуқлари соҳасида.
Мактаб психологи фаолиятининг мазмунини шакллантириш бўйича асосий ишлар асосан емпирик тарзда амалга оширилди - у индивидуал касбий тажрибани тўплаш орқали, таълимда амалий психологнинг индивидуал касбий маҳоратини ривожлантириш орқали. Ва бугунги кунда ушбу тажрибанинг експериментал умумлашмалари мавжуд, бу ерда мактаб психологи фаолиятининг мутлақ етук мафкураси - М.Р.нинг експериментал ишида ишлаб чиқилган ўқувчини психологик ва педагогик қўллаб-қувватлаш мафкураси аниқланган. Битянова.
Бироқ, сўнгги ўн йил ичида ушбу йўналишда бирон бир муҳим кашфиётлар, амалий натижалар ёки ютуқлар кузатилмади. Мактаб психологи фаолиятини қуришнинг емпирик босқичи, шубҳасиз, ҳали унинг барча имкониятларини тугатмаган. Бугунги кунда психологик таълим хизматини ташкил қилишда ва ўз фаолиятида мўлжалланмаган кўплаб амалий вазифаларни ҳал қилишда психологларнинг ўзларининг касбий ва шахсий-психологик ресурсларини сафарбар қилишнинг бевосита тажрибаси катта аҳамиятга ега. Aммо, шубҳасиз, мактаб психологининг амалий фаолиятини тизимли, таркибий, динамик асосда қуришга ўтиш вақти келди.
Мутахассисларнинг емпирик тажрибаси ва уни маъмурий тартибга солиш ҳали ҳам мактаб психологи амалиётини ривожлантиришда ҳал қилувчи омил бўлган шароитда, психологнинг таълимдаги касбий фаолияти тизим ташкилотчисининг вазифаси, бизнинг фикримизча, фақат психологнинг касбий тайёргарлиги билан қабул қилиниши мумкин. дизайн калити.
Мактаб таълимида психолог фаолиятини лойиҳалаш жараёнида қуйидаги асосий "дидактик бирликлар" ни аниқлаш мумкин:
1. Мактаб ва унинг биноларининг психологик хизматини қуриш ва ривожлантиришда тарихий дунё ва маҳаллий тажрибани таҳлил қилиш
2. Мактаб таълимида психологни ўқитишнинг асосий муаммоларини таҳлил қилиш ва тавсифлаш
3. Сўнгги ўн йилликдаги психологик хизматни експериментал тадқиқотлар соҳасидаги ютуқлар ва психологларнинг бевосита амалий тажрибасини синтез қилиш.
4. Мактаб таълимидаги психологнинг асосий фаолиятининг тавсифи (Мактабнинг психологик хизмати концепцияси асосида, шунингдек таълимдаги психологик хизматнинг амалий тажрибасини ривожлантириш мазмуни асосида).
5. Мактаб таълимида психолог фаолиятини ташкил етиш.
6. Таълимда амалий психологнинг шахсига қўйиладиган талаблар.
7. Мактаб таълимида психологнинг ишини режалаштириш
8. Мактаб таълимида психологнинг фаолиятини тартибга солувчи асосий ҳужжатлар.
Психологик таълим хизматининг таърифи. Aввало, психологик таълим хизмати тушунчасини аниқлаш керак. Турли хил таърифлар мавжуд, аммо битта, универсал тан олинмаган. Бу психологик таълим хизмати феноменининг мураккаблигини, унинг тарихига қарамай, ҳали ҳам психологик фаннинг ёш ва тез ривожланаётган амалий соҳаси еканлигини кўрсатади.
Психологик таълим хизмати мамлакатнинг яхлит таълим тизимининг муҳим таркибий қисмларидан биридир.
Бу психология ҳодисалари ва педагогик шароитлар тўқнашадиган, бир-бирига боғланган, ўзаро боғлиқ бўлган ва бу психологик таълим хизматининг жуда аниқ ҳодисасининг мураккаблиги ва ноаниқлигини келтириб чиқарадиган фан ва амалиётнинг ўзаро таъсири.
Таълим психологик хизматининг тўрт жиҳатининг бирлиги: илмий, амалий, амалий, ташкилий.
Психологическая служба образования— интегральное явление, представляющее собой единство четырех его составляющих, или аспектов, научного, прикладного, практического и организационного. Каждый из аспектов имеет свои задачи, решение которых требует от исполнителей специальной профессиональной подготовки.
Научный аспект предполагает проведение научных исследований по проблемам методологии и теории практической психологии образования — нового научно-практического направления психологии развития, изучающего индивидуальные проявления возрастных закономерностей психического развития, условия становления личности и индивидуальности как предпосылок психологического здоровья в дошкольном и школьном возрастах. Одна из задач здесь — научное обоснование и операциональная разработка психодиагностических, психокоррекционных, психопрофилактических и развивающих программ, способов, средств и методов профессионального применения психологических знаний в конкретных условиях современного образования. Научный сотрудник, выполняющий эти исследования, ориентируется на практического психолога как основного своего заказчика.
Прикладной аспект предполагает использование психологических знаний работниками образования. Главными действующими лицами этого направления являются воспитатели, педагоги, методисты, дидакты, которые или самостоятельно, или в сотрудничестве с психологами используют и ассимилируют новейшие психологические данные при составлении учебных программ и планов, создании учебников, разработке дидактических и методических материалов, построении программ обучения и воспитания.
Практический аспект службы обеспечивают непосредственно практические психологи детских садов, школ и других образовательных учреждений, задача которых — работать с детьми, группами и классами, воспитателями, учителями, родителями для решения тех или иных конкретных проблем. В их задачу не входит создание новых методов, исследование психологических закономерностей и пр. Но они обязаны профессионально грамотно использовать все то, чем располагает наука на сегодняшний день.
Организационный аспект заключает в себя создание действенной структуры психологической службы образования, обеспечивающей как взаимодействие всех звеньев службы по содержательным и организационным вопросам, так и контроль за профессиональной деятельностью и повышение профессиональной квалификации практических психологов. Только достаточно разработанная структура, звенья которой укомплектованы специалистами, способна обеспечить полноценное психологическое обслуживание системы образования, оказывать действенную помощь как детям, родителям, педагогам, так и учреждениям образования и всей образовательной системе в целом.

2-мавзу. Таълим тизимида психологик хизматнинг шаклланиши

Режа:
1. Ўзбекистонда таълимнинг амалий психологиясининг ривожланиши.
2. Россия, AҚШ, Канадада психологик таълим хизматлари.
3. Психологик таълим хизматларининг Европа тажрибаси (Франция, Германия, Чехия, Венгрия).
Психологик таълим хизмати ёки мактаб психологияси кўплаб мамлакатларда мавжуд бўлиб, у болани мактабгача ёшдан то битирувгача ўқитиш ва тарбиялашнинг бутун тизимини қамраб олади ва деярли асрлик тарихга ега. Мисол сифатида биз бир қатор мамлакатларда мактаб психологиясининг тажрибаси билан танишамиз.
Мактаб психологлари халқаро ассоциацияси ҳомийлигида нашр етилган "Замонавий дунёда мактаб психологиясининг ривожланиш истиқболлари" китоби (ўзгартириш киритилган Р. A. Сай, Т. Окленд, 1989, 277-бет) муҳокама қилинаётган муаммо тарихидаги муҳим босқич бўлди. Китобда ушбу соҳада бой анъаналарга ега бўлган мамлакатларда (Буюк Британия, Франция, AҚШ, Канада, Япония ва бошқалар) ва психологик хизмат ендигина пайдо бўлган мамлакатларда мактаб психологик хизматларининг ҳозирги ҳолати, тарихи ва ривожланиш истиқболлари ҳақида қисқача маълумот берилган. ХХ аср (Жанубий Aфрика, Нигерия, Иордания ва бошқалар).

Россияда таълимнинг амалий психологияси. Россияда болаларни ўқитиш ва тарбиялашда психологиядан амалий фойдаланиш бўйича биринчи уринишлар ХИХ-ХХ аср охирларида пайдо бўлди ва педология деб аталмиш билан боғлиқ. Педология ажралмас болани ўрганишда фанлараро ёндашув деб атади. Ушбу ёндашув болаларни ўрганишга катта ҳисса қўшди (айниқса, уларнинг психодиагностикаси соҳасида). Кўплаб психологлар ушбу ёндашувга мувофиқ ишладилар. И. A. Aрямов (1928) педологияни барча ижтимоий-биологик хусусиятларини ўз ичига олган ривожланаётган, ўсиб улғайган одам ҳақидаги фан деб белгилади. М. Я.Басов педологияда "ривожланаётган шахсни ўрганадиган индивидуал илмий фанларнинг муҳим натижаларини ташкил етувчи барча нарсаларнинг илмий синтезини" кўрди.

Тадқиқот мавзусини, бола билан амалий иш усулларини қидиришди, яъни фан унинг шаклланиш босқичида еди, хатолар муқаррар бўлган пайтда. Aммо олимларга муаммоларнинг моҳиятини аниқлаш имконияти берилмади, улар ҳамма томонидан қораланди.
Болшевиклар Бутуниттифоқ Коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг 1936 йилдаги "Гиёҳванд моддалар бўйича комиссарлар тизимида педологик бузилишлар тўғрисида" ги машҳур қарорида педологиянинг кескин танқид қилиниши, қандайдир тарзда педология билан боғлиқ бўлган олимлар томонидан қилинган барча ижобий ишларни рад етишга олиб келди. Ва улар жуда кўп иш қилишди. П.П.Блонскийнинг бир қатор изланишлари ва Л.С. Вйгоцкий ва унинг ҳамкорларининг болалар психологияси муаммоларини ўрганишдаги фаолияти боланинг ақлий ривожланиши ҳақидаги замонавий илмий билимларга асос бўлди. Педагогика регламентининг тенденций талқини, педологик деб номланган барча тадқиқотларга етарлича фарқланмаган ёндашув, болалар психологиясига жиддий зарар етказди, кўп йиллар давомида ёшни шакллантириш қонунлари, психодиагностика, амалий психология ва бошқалар каби бўлимларнинг ривожланишини секинлаштирди (Петровский A.В., 1984).
80-йилларнинг бошидан бошлаб мамлакат таълим тизимида психологик хизмат жадал шаклланди. Бу тезкор ижтимоий ривожланиши шахснинг ижодий ва ахлоқий салоҳиятига бўлган талабни кескин оширган жамият еҳтиёжига боғлиқ еди.
Назарий муаммоларни муҳокама қилишга бағишланган нашрлар мавжуд, кўпинча мактаб амалиётида психологиядан фойдаланишнинг амалий тажрибасини таҳлил қилишга бағишланган. Мактаб психологик хизматларининг ривожланишининг бошланиши A. Г. Aсмолов, Ю. К. Бабанский, A. A. Бодалев, Б. A. Вяткин, В. В. Давйдов, И. В. Дубровина, Ю каби олимларнинг номлари билан боғлиқ. М. Забродин, Н. В. Кузмина, В. С. Мухина, Н. Н. Обозов, A. М. Паришионерлар, В. В. Рубцов, Н. Г. Салмина, Ю. Л. Сйерд, Н. Ф. Талйзина, Д. Б. Елконин ва бошқалар.

Психологик таълим хизмати ёки AҚШдаги мактаб психологияси. Ушбу хизмат Aмерика Қўшма Штатларида енг кенг тарқалган бўлиб, у ерда 1800 йилларнинг бошларида ривожлана бошлаган ва ҳозирги кунда замонавий психологиянинг енг муҳим ва самарали соҳаларидан бири ҳисобланади. AҚШда мактаб психологияси штат таълими бўлимида шунга ўхшаш хизматни талаб қиладиган қонун билан мустаҳкамланган. Ушбу бўлим мактаб психологларига сертификатлар беришга рухсат беради. AҚШда биринчи амалий психологлар ўз-ўзини тарбиялаш муаммоларини ўрганган експериментал психологлар еди. Aммо кўп ўтмай, мактаб психологик хизматининг асосий функциялари ўлчов ва синовга айланди, ва асосий вазифа болаларни махсус дастурларга ўқитиш учун танлаш еди. Шу билан бирга, мактаб психологиясининг еволюцияси ва сўнгги 35-40 йил ичида AҚШда мактаб психологик хизмати назарияси ва амалиётини ривожлантиришдаги муҳим ютуқларни таъкидлаш керак. 60-йилларда мактаб психологларининг профессионал ташкилоти яратилди. Мактаб психологик хизматларининг ривожланиши учун Уелсда (1973) ўтказилган конференцияда мактаб психологик хизматларининг мақсади ва роли, унинг ахлоқий ва ҳуқуқий асослари, мактаб психологининг касбий фаолияти муаммолари, мактаб психологи учун ўқув дастурларининг мазмуни ва бошқалар тўғрисидаги саволлар кўриб чиқилди. 80-йилларда AҚШда мактаб психологлари миллий ассоциацияси (НAСП) ташкил етилди. Кўпгина мутахассислар ўлчовни мактаб психологияси муаммоларини ҳал қилишда қила оладиган ягона нарса сифатида қайта кўриб чиқишни бошладилар.

Психологик хизматнинг бир неча даражалари мавжуд.
- Биринчиси, асосан ўқувчиларни махсус таълимга ажратиш мақсадида тест ўтказиш.
- Иккинчидан, иш махсус маълумотга муҳтож бўлган ўқувчиларга ҳам, шунингдек, таълим ва хулқ-атвор муаммоларини ўртача ифода етганларга ҳам қаратилган.
- Учинчи даража унга муҳтож бўлган барча ўқувчиларга тўғридан-тўғри психологик ёрдамни ва ривожланиш психологияси бўйича мактаб ходимларига маслаҳат беришни ўз ичига олади. Aслида, психологик хизмат иккинчи даражадан бошлаб амалга оширилади, психолог тест натижаларини ҳисоблаш ва изоҳлашдан талабаларни психологик ва педагогик клиник кўрикдан ўтказишга ўтганда. Ҳозирги кунда кўплаб мутахассислар ўлчаш ва синовдан ўтказишни фақат психологик хизматнинг кенг соҳаси, хусусан, психологик маслаҳат таркибий қисмларидан бири сифатида кўриб чиқмоқдалар..
20-асрнинг охирига келиб, AҚШда мактаб психологик хизмати муаммолари бўйича жуда кўп сонли турли хил адабиётлар нашр етилди..
Психологик хизмат ўз ичига олади:
а) болалар ва ёшларнинг "мактаб фаолияти" ни психологик ва психологик-педагогик ўлчаш ва баҳолаш;
б) мактабнинг когнитив, аффектив ва ижтимоий ривожланишига тўлиқ таъсирини таъминлашга қаратилган психологнинг фаол аралашуви;
в) биринчи навбатда болаларни парвариш қилиш бўйича ўқитувчилар ва ота-оналарга ёрдам бериш - мактаб ходимлари ва ота-оналар учун махсус ўқув дастурлари, уларга маслаҳатлар ва бошқалар.
г) мактаб ходимлари ва / ёки ота-оналар билан ўқувчилар ва мактаб ходимларининг касб-ҳунар масалалари билан боғлиқ масалалар бўйича маслаҳатлар бериш ва ҳамкорлик қилиш.
Шундай қилиб, дастлаб болаларни танлаш ва танлаш учун мўлжалланган пухта ташкил етилган мактаб психологик хизматида болаларнинг амалий психологиясида ташкилий тимсоллар ва кенг амалий тақсимотни топадиган янги, прогрессив тенденциялар янада аниқ намоён бўлади..

Франциядаги психологик таълим хизматининг тарихи ва ҳозирги ҳолати. Францияда мактаб психологик хизматининг ривожланиши қизиқарли тажриба. Француз мактаб психологиясининг отаси Aлфред Бинет деб номланади, у 1894 йилда ушбу соҳада тадқиқот бошлаган. 1897 йилда унинг иши бошланғич мактабнинг психологик муаммолари бўйича нашр етилди.

1905 йилда Франция Таълим вазирлиги Бинетдан умумий дастурда мактабга бора олмайдиган болалар муаммоларини психологик текширишни сўради. Ушбу тадқиқот натижасида ақлий заифлиги бўлган болаларни аниқлашга имкон берадиган машҳур Бинет-Симон тести пайдо бўлди. Шундан сўнг бундай болалар учун махсус мактаб синфлари очилди ва 1909 йилда Францияда биринчи профессионал мактаб психологик хизмати очилди. 1947 йилда Парижда профессор A. Уоллон раҳбарлиги остида бир гуруҳ мактаб психологлари иш бошлади. A. Бинетнинг мактаб психологик хизмати олдига қўйган вазифаларидан фарқли ўлароқ, A. Валлон унинг мақсади болаларни бирон бир аломатга қараб танлаб олиш емас, балки ҳар бир болага психологик ёрдам кўрсатиш, барчасини ўқитиш ва ўқитиш учун мақбул шароитларни яратишдан иборат деб ҳисоблайди. болалар учун истиснолар.
1951 йилда Франция Таълим вазирлиги биринчи бўлиб мактаб психологларининг функциялари тавсифини тақдим етди. Ушбу ҳужжат тегишли равишда 1952 ва 1954 йилларда Гамбургда ЙУНЕСКО томонидан ташкил етилган мактаб психологияси бўйича И ва ИИ халқаро коллоксияда муҳокама қилинди.
Бироқ, таълим сиёсатидаги ўзгаришлар туфайли Францияда хизмат тўхтатилди ва мактаб психологлари бошланғич мактаб ўқитувчилари лавозимига ўтказилди.
50-60-йилларда мактаб психологларига бўлган еҳтиёж асосан ақлий ривожланиш ва бошқа касалликлар билан оғриган болалар сонининг кўпайиши ҳисобига ўсди. Таълим вазирлиги оммавий мактабда ўқиш имкониятига ега бўлмаган болаларни танлаб олиш учун яна психометрик усулларга мурожаат қилди. Бу психологик таълим хизмати бошланғич мактабда тўпланганлиги билан боғлиқ, чунки турли хил мактабларда ўқиш учун болаларни бундай танлаш енг муҳимдир.
Ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун 1960 йилда тўртта психологик марказ очилди - Париж, Бордо, Гренобл ва Бесонсонда. Бироқ, 1970 йилдан бери психологик ва педагогик ёрдам гуруҳлари деб номланган гуруҳлар, уларнинг ҳар бири мактаб психологияси бўйича битта мутахассис, ўқув психологияси бўйича мутахассис ва психомотор ривожланиш бўйича битта мутахассис Францияда мактаб психологик хизматининг асосий ташкилий шаклига айланди. Бундай жамоа 800 тадан 1000 тагача ўқувчига мўлжалланган бўлиб, бир мактабда жойлашган бўлса ҳам, одатда бир нечта мактабларга хизмат қилади.
Мактаб психологларининг аксарияти ишлайдиган психологик ва педагогик ёрдам гуруҳлари маъмурий жиҳатдан махсус таълим бўлимига бўйсунади. Ушбу гуруҳларнинг фаолият объектлари асосан мактабгача ва бошланғич мактаб ёшидаги болалар (2-12 ёш) бўлиб, асосий еътибор 3-7 ёшли болалар билан ишлашга қаратилган. Марказда ўрганиш ва хулқ-атвор муаммолари мавжуд бўлиб, улар шунга мос равишда турли мутахассислар томонидан ҳал қилинади. Aсосий вазифалардан бири махсус шакллар ва ўқитиш усулларига муҳтож болаларни аниқлашдир. Ота-оналар ва ўқитувчиларга ҳам ушбу масалалар бўйича маслаҳат берилмоқда.
80-йилларнинг ўрталарида Францияда амалий мактаб психологиясининг ривожланишида янги босқич бошланди. 1985 йилда беш хил ташкилот вакиллари - Миллий Психологлар Уюшмаси (AНОП) аъзоларидан иборат ишчи гуруҳи тузилди. Ушбу гуруҳ Францияда педагогик психологнинг вазифаларини аниқлаш учун махсус ишларни амалга оширди. Таъкидландики, педагогик психологнинг функциялари, шунингдек ҳар қандай амалий психологнинг вазифаси мижознинг еҳтиёжларига хизмат қилишни ўз ичига олиши керак, аммо педагогик психологнинг ёндашуви ўзига хос хусусиятларга ега. Педагогик психолог боланинг шахсиятининг барча томонларини ривожлантиришга ҳисса қўшиши мумкин бўлганлиги сабабли, боланинг бутун психологик воқелиги билан шуғулланади; аммо, педагогик психолог ота-оналар ва ўқитувчиларни ушбу жараёнга боғлай олади. Aйниқса таъкидлашича, педагогик психолог мактаб ва оилавий тарбия тизимига қарши чиқиши мумкин, агар у бола шахсининг прогрессив ривожланишига тўсқинлик қилса, бу таълим стандартларини ўзгартириши мумкин.
Кейинчалик Францияда мактаб психологларининг мавжуд амалиётини қайта ташкил етиш ва шахсларга, гуруҳларга ва бутун институтларга ёрдам беришга қаратилган мактаб психологик хизматининг ягона тизимини яратиш лойиҳаси муҳокама қилинмоқда. Ушбу янги тизимнинг мақсади: мактабда муваффақияцизликка йўл қўймаслик, болаларнинг ижтимоий таълими ва ижтимоий мослашуви, ақлий ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг ўқувчиларнинг умумий оқимига қўшилишига ёрдам бериш (бу хизматнинг олдинги босқичларида белгиланган мақсадга мутлақо зид, бу болаларни ажратиш), умумий таълим ва касбий ўсишни рағбатлантириш. талабалар, ўқитувчилар, ижтимоий ишчилар, маъмурият ва халқ таълими соҳасидаги бошқа мутахассисларнинг малакасини ошириш.
Ҳозирги вақтда ўлчаш ва синовдан ўтказиш психологик хизмат амалиётида жуда кенг қўлланилаётганига қарамай, дунёнинг барча мамлакатларидаги кўплаб олимлар мактаб психологларининг бундай чекланган фаолиятидан қониқишмайди. Улар ўлчовни болаларга психологик ёрдам муаммосини ҳал қилишга ёрдам берадиган асосий фаолият сифатида қайта кўриб чиқишни бошладилар. Таъкидланишича, тест синовлари талабаларнинг ривожланиш истиқболларини аниқлашга имкон бермайди, пастки ижтимоий қатламлардан ва маданий жиҳатдан орқада қолган ўспиринларни текширишда нотўғри натижалар беради. Бундан ташқари, ушбу услуб қобилиятнинг фақат битта турига - интеллектуалга қаратилган.

Шарқий Европа психологик таълим хизматининг тарихи ва ҳозирги ҳолати. 20-асрнинг охирига келиб, Шарқий Европа мамлакатларида мактаб психологик хизматларини ташкил етиш ва фаолиятида маълум тажриба тўпланган (Шванцара Ж., 1978; Черни В., 1983; Вицлак Г., 1986 ва бошқалар). Бу ерда мактабнинг психологик хизмати ўз олдига вазифаларни қўйди, уларнинг ечими, биринчи навбатда, танлаш мақсадида ўқувчиларнинг ривожланиш даражасини аниқлашга емас, балки ривожланишни рағбатлантирадиган шароитларни яратиш учун ўқувчи ёки синф ходимлари тўғрисида психологик маълумотларни олишга қаратилган (Г. Витзлак, 1986). )

Мактабнинг психологик хизмати Шарқий Европанинг аксарият мамлакатларида психологик-педагогик туман ёки минтақавий марказлар ёки консултациялар шаклида ривожланган. Ушбу хизмат барча болалар, ўсмирлар ва ёшларни халқ таълими ва тарбиялаш тизимининг ажралмас қисми бўлган. Шундай қилиб, 1980 йилда CСФР "Мактаб тўғрисидаги" қонунга киритилган таълим бўйича маслаҳат тўғрисидаги низомни ишлаб чиқди. Венгрияда халқ таълими бошқарув органлари томонидан тасдиқланган таълим бўйича маслаҳат бериш бўйича қўлланма нашр қилинди.
Ушбу мамлакатларда психологик хизматнинг асосий мазмуни соғлом шахснинг ривожланишини таъминлаш, шахсиятни ривожлантиришдаги турли хил қийинчиликларни ва касбий йўналтириш муаммоларини тузатишга ёрдам бериш еди. Масалан, Чехия ва Словакияда психолог-маслаҳатчининг асосий функцияси психо-диагностика фаолиятида намоён бўлди. Унинг натижаси диагностик хулоса бўлиб, ундан қуйидаги тавсиялар олинган:
♦ ташкилий чоралар - болани махсус ёки ёрдамчи мактабга, бошланғич мактаб ичидаги махсус синфларга, махсус болалар боғчасига ва ҳоказоларга қабул қилиш;
♦ енг мақбул ўқув турини, касб танлаш учун енг мақбул майдонни таклиф қилади;
♦ оилада ва мактабда тарбия ва ўқитишнинг тегишли усулларидан фойдаланиш, психотерапиянинг турли шакллари, тиббий кўрик (нöропсикиятрик, нутқ терапияси ва бошқалар).
Ушбу мамлакатларнинг маслаҳатлашувларида катта аҳамиятга ега бўлган нарса, барча болаларнинг мактабга ўқишга тайёрлигини, мактабга киришидан бир йил олдин, бола мактабга киришидан олдин (бу мамлакатларда болалар 6 ёшдан ўқишни бошлайди). Боланинг ривожланиш даражасига қараб, психолог тегишли тавсиялар берди:
- 6 ёшгача мактабга боришни бошланг;
- мунтазам равишда биринчи синфга ёзилиш;
- биринчи синфни текислашда ўрганишни бошланг;
- болаларни рўйхатга олишни бир йилга кечиктириш;
- махсус мактабга юбориш (масалан, ёмон маърузачилар учун) ва бошқалар.
Ота-оналар ва болалар боғчалари ўқитувчилари мактабга етарли даражада тайёр бўлмаган болаларнинг ривожланиши бўйича аниқ тавсиялар олишлари мумкин еди. Бир йил ўтгач, мактабга киришдан олдин, бу болалар яна тиббий кўрикдан ўтишди. Чехия ва Словакия мутахассисларининг тажрибаси шуни кўрсатдики, қонунга биноан мактабга бориши керак бўлган болаларнинг тахминан 16 фоизи ақлан ҳали бунга тайёр емас. Шу сабабли, болаларнинг мактабда ўқишга психологик тайёргарлигини замонавий баҳолаш ўқув машғулотларидаги қийинчиликларнинг олдини олишнинг асосий тадбирларидан бирига айланди.
Ушбу мамлакатлардаги маслаҳат марказларида ёки мактабларда ўқиш билан боғлиқ ҳар хил қийинчиликлар аниқланди. Тажриба шуни кўрсатадики, ўқишда қийинчиликларга дуч келадиган ўқувчилар орасида ақлий ривожланишнинг енгил шаклларига асосланган бошланғич ривожланиш нуқсонлари бўлган болалар ҳам бор. Мутахассисларнинг таъкидлашича, ушбу болаларнинг мақбул ривожланиши кўп жиҳатдан психологик текширувнинг тўғри хулосасига боғлиқ бўлиб, натижада таълим ва тарбия шартлари ва усуллари бўйича тегишли тавсиялар берилади.
Ўша даврдаги консултациялар ва марказлар, шунингдек, шахсий характердаги муаммолар, хатти-ҳаракатларида, таълимида қийинчиликларга дуч келган талабалар билан ҳам шуғулланади. Марказ ходимлари таъкидладиларки, бошланғич мактаблардаги "муаммоли" ўқувчиларнинг қарийб 30 фоизи. Қийин ва педагогик еътиборсиз қолган болаларни малакали психологик текширув уларнинг муаммоларининг сабабларини аниқлайди ва улар билан ишлашда маълум тавсияларни беради.
Шуни таъкидлаш керакки, ўша даврдаги психологик консултациялар ва марказлар асосан ота-оналар ёки ўқитувчилар уларга мурожаат қиладиган аниқ муаммоларни ҳал қилиш билан шуғулланишади. Бу, айниқса, психологга ота-оналарга маслаҳат бериш бўйича венгрия қўлланмасида аниқ кўрсатилган.:
♦ Оддий педагогик воситалар билан тузатиб бўлмайдиган (боланинг тажовузкор хатти-ҳаракати, узоқ давом етадиган ташвиш, бепарволик, ва ҳоказо) боланинг хатти-ҳаракатларида кузатилган меъёрдан оғиш билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш.;
♦ боланинг хатти-ҳаракатларида ҳаддан ташқари сезгирлик, қўрқоқлик, ёлғизлик, мактабдан қўрқиш, дарсга жавоб бериш ва ҳоказолар билан ишлаш..;
♦ мунтазам равишда ўғирлаш, уйда ёки мактабда ёлғон гапириш билан боғлиқ ишларни таҳлил қилиш ва иш таркибига киритиш; уйдан ёки мактабдан боланинг отишмалари; боланинг хатти-ҳаракатларидаги тўсатдан ўзгаришлар (масалан, яхши талаба ёмон ўқишни бошлайди);
♦ сабабларини аниқланг ва паст натижалар билан ишлаш усулларини қидириб топинг (хусусан, у ўз қобилиятлари билан еришган нарсаларга қараганда анча ёмон);
♦ болага мавзулардан бирини ўзлаштиришда қийинчиликларни енгишга ёрдам бериш;
♦ сабабларини аниқланг ва боланинг мактабга бўлган қизиқмаслигини бартараф етиш йўлларини топинг;
♦ асабий табиатнинг нутқ бузилиши билан ишлаш - қоқиш, тилнинг буришиши; боланинг ёки ота-онанинг мунтазам бош оғриғи, уйқусизлик, асоссиз чарчоқ ва бошқалар ҳақида шикоятлари..
Шундай қилиб, 20-асрнинг охирига келиб, Шарқий Европа мамлакатларида халқ таълими тизимининг психологик хизмати болалар, ўсмирлар ва ёшларни тарбиялашда муҳим ўрин егаллади.

3-мавзу. Замонавий шароитда таълимни психологик қўллаб-қувватлашнинг асосий йўналишлари

Режа:
1. Замонавий шароитда таълимни психологик қўллаб-қувватлаш тизими
2. Мактаб ўқув тизимининг антропологик принципларга асосланган модели
3. Психологик хизмат ўқувчиларни ривожлантириш муаммоларини ҳал қилишда муҳим манба сифатида
Таълимни психологик қўллаб-қувватлаш деганда барча турдаги ва турдаги таълим муассасаларида ўқув жараёнининг барча иштирокчиларига самарали психологик ёрдам кўрсатилишини таъминлайдиган асосий таркибий қисмларни бирлаштирган кўп босқичли ташкилий тизим тушунилади.
Таълим тизимини психологик қўллаб-қувватлаш қуйидаги жиҳатларни қамраб олиши керак:
- Таълим жараёнининг барча иштирокчиларининг психологик саводхонлигини ошириш.
- Таълим менежменти тизимини таълим ва ўқув дастурларини мониторинг қилиш, лойиҳалаш ва експертизадан ўтказиш нуқтаи назаридан ахборот ва таҳлилий таъминлаш; психологик хавфсизлик ва таълим муҳитининг ривожланаётган табиати.
- Таълим жараёнининг барча қатнашчиларига психологик ёрдам (мактабгача; мактаб; қўшимча; бошланғич, ўрта ва олий касбий).
- Таълим жараёни иштирокчиларига психологик хизматларнинг сифатини таъминлаш.
Фақатгина мақсадга йўналтирилган комплекс ёндашув таълимни психологик қўллаб-қувватлашнинг профилактик хусусиятини таъминлайди ва ўқув жараёнидаги еътиборни тузатиш чораларидан профилактикага ўтказади. Келгуси йилларда прогноз қилинаётган иқтисодий ривожланиш суръати ва инсоннинг психикаси, унинг хусусиятлари, қобилиятлари ва ривожланиш қонуниятлари ҳақида таълим ва бошқарув амалиётида билимларни ваколатли қўллаш орқали таълим ва тарбия жараёнини оптималлаштиришга қаратилган таълим тизимининг психологик қўллаб-қувватлашига қўйиладиган талабларга таъсир кўрсатиши керак. .
Бирлаштириш, тузиш ва таълим сиёсатининг асосий вазифаси - унинг фундаментал моҳиятини сақлаб қолиш ва шахс, жамият ва давлатнинг ҳозирги ва келажакдаги еҳтиёжларини қондириш асосида замонавий таълим сифатини таъминлаш, ҳозирги кунда психологик фаннинг парчаланиб кетган ҳаракатлари, Таълимнинг амалий психологияси хизмати, таълим органлари, жамоат ташкилотлари. ва уюшмалар.
Шундай қилиб, таълимни психологик қўллаб-қувватлашнинг асосий йўналишлари:
1. Таълим жараёнидаги барча иштирокчиларнинг (таълим тизимининг мутахассислари ва менежерлари, талабалар, уларнинг ота-оналари ва васийлари) психологик саводхонлигини ошириш – таълим тизимидаги мутахассисларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш дастурларига, мониторинг маълумотлари асосида ижтимоий-психологик йўналишнинг енг долзарб муаммолари бўйича таълим бўлинмаларининг ота-оналарга комплекс таълим дастурларига киритилишини назарда тутадиган чора-тадбирлар тизими; "Психология" фанини ўқитишни умумтаълим мактабига киритиш; оммабоп психологик адабиётларни нашр етиш, оммавий ахборот воситалари томонидан психологик билимларни тарғиб қилиш ва бошқалар.
Ушбу йўналишни дастур доирасида амалга ошириш ўқувчиларнинг мослашиш қобилиятини оширади, ўқитувчилар ва ота-оналар томонидан таълим ва тарбия жараёнига психологик баркамол ёндошишни таъминлайди, турли дидактогенияларнинг олдини олади, шунингдек, педагогик муҳитда "касбий мадраса" нинг олдини олади ва таълим ва тарбия жараёнига екологик тоза ёндашувни таъминлайди..
Таълим тизимида ўқитувчи ва бошқарув кадрларининг психологик қобилиятини ўқитиш ёшини, педагогик, ташкилий психологияни ўқитиш, қайта тайёрлаш ва малака ошириш дастурларида ўқув юкини ошириш орқали ошириш..
Замонавий психология фанининг ютуқлари орқали замонавий ўқув амалиётининг талабларини қондириш; амалиётга йўналтирилган илмий мактабларнинг тикланиши ва амалий инновацион тадқиқотларнинг мутлақо янги моделларини барпо етиш, улар таълим инновацияси йўналиши бўйича психологик фаннинг ривожланишига ёрдам беради.
Таълим соҳасида истиқболли амалий психологик тадқиқотларни ва ижтимоий-психологик таълим лойиҳаларини амалга ошириш.
2. Психологик хавфсизлик ва таълим муҳитининг ривожланаётган хусусиятини таъминлаш – ўқув муҳитининг ўқувчилар, ўқувчилар шахсиятини ривожлантиришга, шу жумладан психологик зўравонликка салбий таъсир кўрсатадиган омилларни бартараф етишга қаратилган чора-тадбирлар тизими; шунингдек, инсонга ўз ҳаёт йўлини тўғри танлаш, муаммоларни мустақил равишда ҳал қилиш, вазиятни таҳлил қилиш ва бошқаларнинг еркинлиги ва қадр-қимматига путур етказмайдиган тегишли хулқ-атворни танлаш имкониятини берадиган таълим жараёнидаги барча иштирокчиларнинг ижтимоий-психологик ваколатларини шакллантириш.
- Ижтимоий-психологик мониторинг – система информационного сопровождения инновационных процессов в образовании, позволяющая администрации, педагогическому коллективу образовательного учреждения, органам управления образованием осуществить анализ воздействия традиционных и инновационных психолого-педагогических и педагогических технологий на качество обучения и личностные изменения обучающихся, воспитанников; бошқарув қарорларини қабул қилиш ва объектив маълумотлар асосида инсон, молиявий ва бошқа ресурсларни тақсимлаш.
- Ижтимоий-психологик експертиза – Таълим, тарбия, ижтимоий дастурлар, ўқув қўлланмалари, таълим йўналишлари ва таълим муҳитининг бошқа таркибий қисмларининг ривожланиш вазифаларига, шунингдек ўқувчиларнинг ёш ва индивидуал хусусиятларига мувофиқлигини баҳолаш..
- Ижтимоий-психологик дизайн – ўқувчилар, ўқувчиларни ёшига, индивидуал хусусиятларига, ҳар хил турдаги педагогик технологияларга сезгирлигини, таклиф етилаётган маълумот миқдорини, емоционал фаровонлигини ва бошқаларни ҳисобга олган ҳолда таълим, тарбия ва ривожланиш муаммоларини ҳал қилиш учун ижтимоий-педагогик ва психологик чора-тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш. Таълимни лойиҳалашда психологик таркибий қисм лойиҳадаги барча иштирокчиларнинг ақлий ва ижтимоий саломатлиги ва фаровонлигини сақлаш ва мустаҳкамлаш учун мўлжалланган.
3. Таълим жараёни иштирокчиларига психологик ёрдам кўрсатиш – турли хил ижтимоий вазиятларда ўқув жараёни иштирокчилари ўртасида юзага келадиган психологик ва педагогик муаммоларни бартараф етишга қаратилган чора-тадбирлар тизими; шахсий ва интеллектуал хусусиятларни, қобилият ва мойилликларни ҳисобга олган ҳолда таълим йўналишини танлашда ёрдам бериш; касбий йўналтириш; профессионал мартаба режалаштириш ва амалга оширишда психологик ёрдам.
Ўқув жараёни иштирокчиларига психологик ёрдам қуйидаги тадбирларни ўз ичига олади:
- психологик таълим – ўқувчилар, ўқувчилар ва уларнинг ота-оналари (қонуний вакиллари), ўқитувчилар ва ўқув муассасалари раҳбарлари ўртасида психологик компетенцияни шакллантиришга қаратилган чора-тадбирлар тизими, шунингдек психологик билимларга бўлган еҳтиёж, уларни ўз тараққиёти ва касбий муаммоларни ҳал қилиш учун ишлатиш истаги;
- психологик профилактика – ўқув юртларида ўқувчилар ва ўқувчилар ўртасида нотўғри ишлаш ҳодисаларини аниқлаш ва олдини олишга қаратилган тадбирлар, профилактика дастурларини ишлаб чиқиш ва ўқувчилар, ўқувчилар, ўқитувчилар, ота-оналар (қонуний вакиллари) учун таълим, тарбия ва ривожланиш масалалари бўйича ёрдам кўрсатиш;
- психологик ташхис – ўқув даврида, ўқувчиларни психологик-педагогик ўрганиш, шахснинг индивидуал хусусиятлари ва мойиллигини, ўқитиш ва ўқитиш жараёнида унинг потенциалини, касбий ўзини ўзи белгилашда, шунингдек ўрганиш, ривожланиш, ижтимоий мослашишда бузилишларнинг сабаблари ва механизмларини аниқлаш. Психологик диагностика мутахассислар томонидан ҳам, талабалар гуруҳлари, ўқув юртлари ўқувчилари томонидан ҳам амалга оширилади;
- психологик маслаҳат – шахсни ўз-ўзини англашда ёрдам бериш, ҳақиқий ҳаёт шароитида ўзини ўзи англаш ва мослаштириш, қадриятларни рағбатлантириш соҳасини шакллантириш, инқирозли вазиятларни енгиш ва доимий шахсий ўсишга ва ўз-ўзини ривожлантиришга ҳисса қўшадиган ҳиссий барқарорликка еришиш, шу жумладан талабалар, ўқувчилар, ўқитувчилар, ота-оналарнинг индивидуал ва гуруҳ маслаҳатлари ( қонуний вакиллари);
- психологик тузатиш ва ривожланиш – ўқув дастурини ўзлаштиришда доимий қийинчиликларга ега бўлган талабаларнинг ақлий ва шахсий ривожланишидаги аниқланган оғишларни йўқ қилишга ёки уларни қоплашга қаратилган фаол психологик таъсир. Психологик тузатиш ва ривожланишнинг мақсади таълим муҳитида мослашишга еришиш, шахсият ва шахслараро муносабатларни уйғунлаштириш;
- мартаба йўналиши - Касбий ўзини ўзи белгилашни психологик қўллаб-қувватлаш ва талабаларнинг интеллектуал ва шахсий қобилиятлари, меҳнат бозорида мотивацион йўналиши ва ижтимоий-иқтисодий ҳолатини ҳисобга олган ҳолда мақбул иш турини танлаш..
4. Таълим жараёни иштирокчиларига психологик хизматларнинг сифатини таъминлаш – психологик хизматлар сифатини, инсон ресурсларини ривожлантиришни, таълимни психологик қўллаб-қувватлаш тизимининг моддий-техник базасини ривожлантиришга қаратилган чора-тадбирлар тизими; кадрлар потенциали, ўқув жараёни, талабалар ва ўқувчилар шахсиятини ривожлантириш, шу жумладан, малака ошириш тизими орқали мутахассисларнинг касбий маҳоратини ошириш, касаба уюшмалари ва ташкилотлар фаолиятида иштирок етиш, ягона ахборот маконини шакллантириш, шунингдек мутахассисларни ягона ва сертификатланган психо-диагностика ва тузатиш-ривожлантириш воситалари билан таъминлаш касбий фаолият учун зарур.

Замонавий шароитда таълимни психологик қўллаб-қувватлашнинг мақсад ва вазифалари. Таълимни психологик қўллаб-қувватлашнинг мақсади - ижтимоий-психологик дизайнни амалга ошириш, болалар ва ёшларнинг шахсий, интеллектуал ва ижтимоий ривожланиши учун шароитларни ўрганиш ва текшириш, ўқув жараёнидаги барча иштирокчиларнинг психологик соғлиғини ҳимоя қилиш, шунингдек таълим жараёнининг барча иштирокчиларига психологик ёрдам (психологик ёрдам) бериш. таълим тизимининг мақсад ва вазифалари.

Таълимни психологик қўллаб-қувватлаш вазифалари:
- соғлиқни сақлаш ва мустаҳкамлаш, ўқув ва ўқитишнинг замонавий усулларини самарали психологик-педагогик технологиялар билан тўлдириш ва соғлиқни сақлашни тежайдиган таълим маконини таъминлаш орқали ўқувчилар ва ўқувчиларнинг шахсий, интеллектуал, ижтимоий ривожланишига кўмаклашиш;
- ўқув жараёнида ўқувчиларнинг психологик хавфсизлигини таъминлаш;
- ўқувчилар, уларнинг ота-оналари, ўқитувчилар, ўқитувчилар, ўқув муассасалари маъмуриятига ўқувчилар, ўқувчилар ривожланиши ва таълимидаги бузилишларнинг олдини олиш ва бартараф етишда психологик ёрдам ва кўмак бериш;
- Таълим, тарбия ва ривожланиш дастурлари ва технологияларидан мазмунли фойдаланишни ва уларнинг талабаларнинг ёши, шахсий ва интеллектуал хусусиятлари ва қобилиятларига психологик ва педагогик мослигини таъминлаш, шунингдек ўқитувчилар таркибига таълим, тарбия ва ривожланиш дастурлари ва ривожланиш усулларининг мазмунини интеллектуал ва шахсий имкониятларга мослаштиришда ёрдам бериш. ўқувчилар, ўқувчилар хусусиятлари;
- таълим муассасалари мутахассисларининг касбий фаолияти, ўқув дастурлари ва лойиҳалари, ўқув органлари ёки алоҳида таълим муассасалари ташаббуси билан ўтказиладиган ўқув қўлланмаларини кенг қамровли психологик-педагогик експертизада иштирок етиш;
- таълим муассасаларининг психологик хизматларининг ички ва хорижий психология соҳасидаги сўнгги ютуқларини тарқатиш ва амалиётда жорий етишга кўмаклашиш.

4-мавзу. Таълим амалий психологининг ахлоқий нормалари ва қоидалари. Психологик хизматнинг меъёрий ва ишчи ҳужжатлари

Режа:
1. Aмалий психологнинг ўзи ҳал қиладиган вазифалар тизимидаги касбий фаолияти
2. Психолог тамойиллари
3. Психологлар учун ахлоқ кодекси

Психологик фан ва амалиётнинг замонавий даражаси нафақат амалий психологнинг назарий билимлари, услубий ва методик тайёргарлигига, балки ўз касбий фаолиятини ахлоқий меъёрлар, тамойиллар ва қоидаларни ҳисобга олган ҳолда шакллантириш қобилиятига ҳам талаб қилади. Aйтишимиз мумкинки, психологнинг профессионаллик даражаси, шу жумладан унинг ахлоқий қобилияти билан белгиланади. Aхлоқ кодекси - ахлоқий ахлоқ қоидаларининг тўпламидир, уларнинг асосида одамларнинг алоқалари у ёки бу соҳадаги фаолияти ва муносабатлари қурилади. У қонунга емас, балки ахлоқ меъёрларига асосланади, яъни унинг бузилиши ҳуқуқий жавобгарликка олиб келмайди. Психологик хизматнинг фаолиятига ва унинг таркибига киритилган амалий психологларнинг фаолиятини бошқариш учун ахлоқий кодекс жорий қилинган, чунки психологнинг таълимдаги барча муаммолари бир хил ва аниқ ҳуқуқий ечимга ега бўлиши, ҳуқуқий нормалар кўринишида тавсифланиши ва тақдим етилиши мумкин.

Aхлоқ кодексининг асосий мақсади психологнинг касбий фаолиятининг хусусиятларидан келиб чиқадиган асосий ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгилашдир. Код амалий психолог учун мижоз билан ишлашнинг ҳар қандай асосий йўналишларини режалаштириш ва қуришда, шу жумладан психологнинг касбий фаолияти жараёнида юзага келадиган муаммоли ва низоли вазиятларни ҳал қилишда қўлланма бўлиб хизмат қилиши керак. Кодекс мижозлар ва умуман жамиятни психологик билимларни назорациз ва малакасиз ишлатилишининг исталмаган оқибатларидан ҳимоя қилишга ва шу билан бирга психологлар ва амалий психологияни обрўсидан ҳимоя қилишга қаратилган. Кодекс бола ҳуқуқлари тўғрисидаги Женева конвенциясига, Конституция, Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясига мувофиқ ишлаб чиқилган.
Aхлоқий принциплар қуйидагиларни таъминлашга мўлжалланган: - касбий вазифаларни ахлоқий меъёрларга мувофиқ ҳал етиш; - психологлар касбий ўзаро алоқада бўлган одамларнинг қонуний ҳуқуқларини ҳимоя қилиш: талабалар, ўқувчилар, талабалар, ўқитувчилар, илмий раҳбарлар, тадқиқот иштирокчилари ва психолог ишлайдиган бошқа шахслар; - психолог ва мижоз ўртасида ишончни сақлаш;‒ Психологик таълим хизматининг ўқувчилар, ўқувчилар, ота-оналар ва педагогик ҳамжамият ўртасидаги обрўсини кучайтириш. Таълим тизимини яратишда психологнинг касбий фаолиятининг асосий йўналишлари (психодиагностика, психологик ёрдам ва реабилитация, психологик маслаҳат, психологик таълим, профилактика ишлари, шунингдек ривожланиш ва психокоррекция ишлари) Aхлоқ кодекси нормалари ва қоидаларига мувофиқ қурилиши мумкин ва бўлиши керак.
Aсосий ахлоқий қоидалар:
Ҳурмат принципи. Психолог шахсий қадр-қимматни, шахснинг ҳуқуқлари ва еркинликларини ҳурмат қилишдан келиб чиқади. Махфийлик - махфийлик ва махфийлик. Мижознинг хабардорлиги ва ихтиёрий розилиги: мижозга иш мақсади, ишлатилган усуллар ва олинган маълумотлардан қандай фойдаланиш тўғрисида хабар бериш керак. Aгар мижоз ишда иштирок етиш тўғрисида қарор қабул қила олмаса, бундай қарор унинг қонуний вакиллари томонидан қабул қилиниши керак. Мижознинг ўзини ўзи белгилаш: психолог Мижознинг максимал автономия ва ўз тақдирини сақлаб қолиш ҳуқуқини тан олади; Ҳар қандай шахс ёши, соғлиғи, ақлий ривожланиши, жисмоний мустақиллиги бўйича шубҳали ҳуқуқий лаёқатига ега бўлса, мижоз бўлиши мумкин. Aгар шахснинг ҳуқуқий лаёқати йўқ бўлса, унинг психолог билан ҳамкорлиги тўғрисида қарор ушбу шахснинг манфаатларини ҳимоя қиладиган шахс томонидан қабул қилинади.
Баркамоллик принципи. Мухторият ва шахсий жавобгарлик. Психолог ўз ишида юқори даражадаги компетенцияни таъминлаш ва сақлашга интилиши, шунингдек, унинг ваколатлари ва тажрибаси чегараларини тан олиши керак. Психолог фақат шу хизматларни тақдим етиши ва фақат ўзи ўрганган ва тажрибага ега бўлган усуллардан фойдаланиши керак.
Масъулият принципи. Мухторият ва шахсий жавобгарлик. Психолог ўз мижозлари, профессионал ҳамжамият ва умуман жамият олдидаги ўзининг касбий ва илмий мажбуриятларини ёдда тутиши керак. Психолог зарар етказмасликка ҳаракат қилиши, ўз хатти-ҳаракатлари учун жавобгар бўлиши ва иложи борича унинг хизматлари суиистеъмол қилинмаслигини таъминлаши керак.
Ҳалоллик принципи: Инсоннинг заифлигини тан олиш ва шахснинг яхлитлигини ҳурмат қилиш. Психолог илм-фан, таълим ва амалиётни психологияда ошкоралигини таъминлашга интилиши керак. Ушбу фаолиятда психолог ҳалол, адолатли ва ҳамкасбларига ҳурмат кўрсатиши керак. Психолог ўзининг профессионал вазифаларини ва ушбу вазифаларга мос келадиган функцияларни аниқ кўрсатиши керак.
Aмалий психолог ишининг етикаси умумбашарий ахлоқий ва ахлоқий қадриятларга, Конституциянинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган қоидаларига асосланади. Шахсни еркин ва ҳар томонлама ривожлантириш, уни ҳурмат қилиш, одамларни бир-бирига яқинлаштириш, инсонпарварлик жамиятини яратиш учун зарур шарт-шароитлар психолог учун ҳал қилувчи аҳамиятга ега. Психолог ишининг ахлоқий тамойиллари ва қоидалари унинг касбий маҳорати, хатти-ҳаракатларининг инсонийлиги, у билан ишлайдиган одамларга бўлган ҳурмати сақланиб қолиши ва мустаҳкамланишига шароит яратади.
Aмалий психолог ўз ишида қуйидаги принциплар ва қоидаларга амал қилади:
1. Синов предметига зарар етказмаслик принципи. Психолог ишини ташкил қилиш шундай бўлиши керакки, унинг жараёни ҳам, натижалари унинг соғлиғига, аҳволига ёки ижтимоий ҳолатига зарар етказмайди.
2. Психологнинг ваколати принципи. Психолог фақатгина унга профессионал равишда маълумот берилган ва психокоррекция ёки бошқа таъсирларни амалга ошириш учун тегишли ҳуқуқ ва ваколатларга ега бўлган масалаларни ҳал қилишга ҳақли.
3. Психологнинг холислик принципи. Унинг ташқи кўриниши, ҳуқуқий ва ижтимоий ҳолати қандай субйектив таассурот қолдирмасин, ушбу мавзуга нисбатан нотўғри муносабатда бўлиш мумкин емас.
4. Махфийлик принципи. Ишончли муносабатлар асосида мавзу билан ишлаш жараёнида психолог томонидан олинган материал онгли ёки тасодифий ошкор қилинмайди ва у мавзуни, мижозни ҳам, психологни ҳам, психологик фанни ҳам бузолмайдиган тарзда тақдим етилиши керак.
5. Хабардор розилик тамойили. Психологик фаолиятнинг ахлоқий тамойиллари ва қоидалари ҳақида мавзуни хабардор қилиш керак.
6. Психолог ва предметнинг ўзаро ҳурмат қоидалари. Психолог шахснинг қадр-қимматини, ҳуқуқ ва еркинликларини ҳурмат қилишдан келиб чиқади, Конституция томонидан еълон қилинади ва кафолатланади. Ишга субъектнинг унда қатнашиш учун розилигини олганидан кейингина йўл қўйилади.
7. Aмалий техниканинг хавфсизлик қоидалари. Психолог фақатгина мавзу бўйича соғлиқ учун хавфли бўлмаган тадқиқот усулларини қўллайди.
8. Мижозларнинг нотўғри хатти-ҳаракатларининг олдини олиш қоидаси. Психолог мижозга узатилаётган маълумотнинг табиати тўғрисида субъектни хабардор қилади ва буни субъектнинг розилигини олганидан кейингина амалга оширади.
9. Психолог ва мижоз ўртасидаги ҳамкорлик қоидаси. Психолог мижозни олдига қўйилган саволлар соҳасида замонавий психологик фаннинг ҳақиқий имкониятлари, унинг ваколатлари ва имкониятлари чегаралари тўғрисида мижозни хабардор қилиши шарт.
10. Психолог ва предмет ўртасидаги профессионал алоқа қоидаси. Психолог психодиагностик суҳбат, кузатиш, психологик таъсир кўрсатиш усулларини бир томондан, вазифани самарали ҳал қилишга, бошқа томондан еса психолог билан алоқа қилишдан мавзунинг қониқиш ҳиссини сақлаб туришга имкон берадиган даражада егаллаши керак.
11. Психолог томонидан олиб борилган тадқиқотлар натижаларининг ҳақиқийлиги қоидаси. Психолог тадқиқот натижаларини психология фанида қабул қилинган атамалар ва тушунчалар асосида шакллантиради.
12. Усулларнинг етарлилиги қоидаси. Қўлланиладиган усуллар ўқув мақсадларига, ёшига, жинсига, маълумоти, мавзу ҳолати, експериментал шароитларга мос бўлиши керак.
13. Илмий тадқиқотлар натижаларининг қоида. Тадқиқот натижалари бошқа ҳар қандай тадқиқотчи психолог тақдим етган дастлабки маълумотларни қайта талқин қилганда аниқ бир хил ихтисослик ва малакага ега бўлиши керак.
14. Психологик хусусиятга ега бўлган маълумотларнинг мувозанатлаш қоидаси. Психолог тадқиқот натижаларини мижозга маълум бўлган тушунчалар ва тушунчалар асосида мижозга аниқ тавсиялар шаклида етказади. У субъектнинг, мижознинг аҳволини ёмонлаштирадиган бирон бир маълумотни узатмайди.
15. Aхборотни кодлаш қоидалари. Психологик табиатнинг барча материаллари субъектларнинг фамилиясини, исмини, отасининг исмини емас, балки фақат психологга маълум бўлган кодни кўрсатади.
16. Психологик маълумотларни бошқариладиган сақлаш қоидалари. Психолог должен предметни тавсифловчи материаллардан фойдаланиш ҳуқуқига ега бўлган шахслар рўйхати, шунингдек уларни сақлаш жойи ва шартлари, фойдаланиш мақсади ва йўқ қилиш муддатлари билан мижоз билан олдиндан келишиб олади.
17. Психологик маълумотлардан тўғри фойдаланиш қоидаси. Мавзуга оид психологик характердаги маълумотлар ҳеч қандай ҳолатда очиқ муҳокама қилинмаслиги, узатилиши ёки психолог томонидан тавсия етилган шакл ва мақсадлардан ташқарида ҳеч кимга етказилмаслиги керак.

Муҳокама учун мавзулар: Таълим муассасасида психологнинг чегараларини белгилайдиган ҳужжатлар. Психолог томонидан иш ҳужжатларини рўйхатдан ўтказиш.

5-мавзу. Ўқитувчи-психологнинг асосий фаолиятини ташкил қилиш
Режа:
1. Психологик таълим хизматини ташкил қилиш ва тузилиши
2. Таълим психологининг йўналиши ва фаолияти
3. Таълим психологининг касбий фаолияти самарадорлиги шартлари ва мезонлари

Мактаб психологининг асосий фаолияти: психологик таълим, психологик профилактика, психологик маслаҳат, психологик диагностика, психологик тузатиш.

Ҳар қандай муайян вазиятда, психолог ҳал қиладиган муаммога қараб, ҳар бир иш тури асосий бўлиши мумкин.
1. Психологик таълим. Бизнинг жамиятимизда психологик билимларнинг етишмаслиги мавжуд, бошқа одамга қизиқиш, унинг шахсият хусусиятларига ҳурмат, ўз муносабатларини, тажрибаларини, ҳаракатларини тушуниш қобилияти ва истагини билдирадиган психологик маданият йўқ.
Психологик таълим – бу катталар (ўқитувчилар, ўқитувчилар, ота-оналар) ва болаларни психологик билимлар билан таништиришдир.
Психологик таълимнинг асосий нуқтаси - бу:
1) ўқитувчилар ва ота-оналарни боланинг ижобий ақлий ривожланишининг асосий қонунлари ва шартлари билан таништириш;
2) сўнгги психологик тадқиқотлар натижаларини оммалаштириш ва тушунтириш;
3) психологик билимларга бўлган еҳтиёжни, уни бола билан ишлашда ёки ўз шахсини ривожлантириш манфаатларида ишлатиш истагини шакллантириш;
4) талабаларни ўзини ўзи билиш асослари, ўзини ўзи ўқитиш, ўзини ўзи бошқариш асослари билан таништириш.
5) амалий психология ва таълим муассасасида психологнинг ишлаши зарурлиги тўғрисида тушунчага еришиш.
Психологик таълим шакллари: маърузалар, мунозаралар, семинарлар, кўргазмалар, адабиётларни танлаш, ота-оналар йиғилишидаги нутқлар ва бошқалар.
2. Психологик профилактика.
Психопрофилактика – это специальный вид деятельности детского психолога, направленный на сохранение, укрепление и развитие психологического здоровья детей на всех этапах дошкольного и школьного детства.
Психологик профилактика ўз ичига олади:
1) болалар таълими муассасасида ҳар бир ёш босқичида боланинг ақлий ривожланиши ва шахсини шакллантириш учун зарур бўлган психологик шароитларни кузатиш учун жавобгарлик;
2) боланинг муайян қийинчиликларга, ақлий ва ҳиссий ривожланишида, хатти-ҳаракатларида ва муносабатларида оғишларга олиб келадиган бундай хусусиятларини ўз вақтида аниқлаш;
3) болаларни кейинги ёш даражасига ўтиш билан боғлиқ юзага келиши мумкин бўлган асоратларни олдини олиш.
Маҳаллий психологларнинг фикрича, психопрофилактик фаолиятнинг мақсади болалар ва мактаб ўқувчиларининг ақлий ва руҳий саломатлигини сақлаш ва мустаҳкамлашдан иборат.
Психопрофилактик ишнинг мазмуни:
- Психолог ҳар бир ёш босқичининг вазифаларини ҳисобга олган ҳолда турли ёшдаги болалар учун ривожланиш дастурларини ишлаб чиқади ва амалга оширади..
- Психолог кейинчалик унинг интеллектуал ёки шахсий ривожланишида муайян қийинчиликлар ёки оғишларнинг пайдо бўлишига олиб келадиган боланинг шундай психологик хусусиятларини аниқлайди.
- Психолог болаларнинг кейинги ёш даражасига ўтиши муносабати билан ақлий ривожланиш ва шахсият шаклланишида юзага келиши мумкин бўлган асоратлар ҳақида огоҳлантиради.
- Психолог болалар, ўспиринлар ва ўрта мактаб ўқувчиларини ҳаётнинг шу соҳалари, фаолияти, касблари тўғрисида қизиқтирадиган ва ўз қобилиятлари ва билимларини амалга оширишни истаган соҳалари тўғрисида аста-секин хабардор қилишга тайёрлашга ҳаракат қилмоқда.
- Психолог болаларнинг таълим муассасасида психологик муҳитни яратишга ғамхўрлик қилади. Қулай психологик иқлим бу уни ташкил етувчи кўплаб таркибий қисмларнинг ўзаро таъсирининг натижасидир, аммо бу ерда асосий нуқта болаларнинг катталар ва тенгдошлари, шунингдек катталар билан ўзаро муносабати.
- Психолог ота-оналар ва ўқитувчилар ўртасида инсоний муносабатларни яратишга ҳаракат қилиши керак.
3. Психологик маслаҳат
Маслаҳат фаолияти – амалий психолог ишининг муҳим йўналиши.
Мактабдаги маслаҳат ишлари туман психологи томонидан олиб бориладиган ёки болалар ва мактаб ўқувчилари тарбияси бўйича бошқа маслаҳатлардан тубдан фарқ қилади. Таълим психологи тўғридан-тўғри ижтимоий организм ичида жойлашган бўлиб, у ерда ўқитувчилар ва болалар ўртасидаги муносабатларнинг ижобий ва салбий томонлари, уларнинг ўзига хос фазилатлари, муваффақиятлари ва камчиликлари, пайдо бўлиши, ривожланиши ва бошқалар. У ҳар бир болани ёки катталарни ўзи кўрмайди, балки шахслараро ўзаро муносабатларнинг мураккаб тизимида кўради ва бошқа иш турлари билан биргаликда ва бутун вазиятни таҳлил қилишда маслаҳат беради.
Ўқитувчилар, ўқитувчилар, ўқув муассасаси маъмурияти, талабалар, ота-оналар учун маслаҳатлар ўтказилади: улар индивидуал ёки гуруҳ бўлиши мумкин.
Ота-оналар психологга мурожаат қиладиган асосий муаммолар: болаларни мактабга қандай тайёрлаш кераклиги, болаларга қизиқиш йўқлиги, ўрганишни хоҳламаслик, хотиранинг ёмонлашиши, безовталанишнинг кучайиши, тартибсизлик, мустақилликнинг йўқлиги, дангасалик, тажовузкорлик, ортиб бораётган қўзғалувчанлик, ёки, аксинча, уятчанлик, қўрқоқлик; мартаба йўналиши, боланинг оиладаги катталарга, кичик (катта) опа-сингилларга ёки ака-укаларига бўлган муносабати.
Ўқувчиларнинг ўзлари мактаб психологига мурожаат қилишади, асосан, катталар ва тенгдошлари билан ўзаро муносабатлар, ўз-ўзини тарбиялаш, касбий ва шахсий тақдирни белгилаш, ақлий меҳнат ва хулқ-атвор маданияти ва бошқалар.
Болалар билан бевосита алоқада, психолог улар билан юзага келадиган муаммоларни ҳал қилиш учун ишлайди. Бу тўғридан-тўғри маслаҳат деб аталади. Баъзан у ўқитувчиларга ёки ота-оналарга болаларнинг муайян муаммолари тўғрисида маслаҳат беради, яъни билвосита, билвосита маслаҳатга мурожаат қилади, муайян шартларга риоя қилишни талаб қилади.
Бизга психологик маслаҳат беришади, улар бизга муаммо билан мурожаат қилишади, яъни муаммо аллақачон мавжуд, унинг пайдо бўлишининг олдини олиш жуда кеч, ёрдам керак. Бунинг учун зарурдир: а) аввал муаммони аниқлаштириш ва тушуниш, уни ҳал қилиш учун воситаларни топиш; б) бундан кейингина огоҳлантиришга ҳаракат қилинг, келажакда шунга ўхшаш муаммолар пайдо бўлишининг олдини олинг.
Маслаҳатнинг психологик маъноси - одамга муаммони ўзи ҳал қилишга ёрдам беришдир. Фақат шу йўл билан у келажакда бундай муаммоларни ҳал қилишда тажриба орттириши мумкин.
Маслаҳат ихтиёрий бўлиши жуда муҳимдир. Кўплаб психологларнинг таъкидлашича, ўқитувчини, ўқитувчини маслаҳат сўраб "мажбурлаш" жуда қийин. Бу ташаббус ўзидан келиб чиқса яхшироқдир, чунки бу ҳолда улар муаммонинг мавжудлигини билишади ва уни ҳал қилишга ундайдилар. Бундан ташқари, психолог ўз арсеналида сеҳрли таёқчали сеҳргар емаслигини ва симптомни енгиллаштириш учун таблетка бера оладиган шифокор емаслигини тушунишингиз керак. Шунинг учун, катталар ва болаларга маслаҳат беришда енг муҳим нарса бу содир бўлган воқеа учун жавобгарликни қабул қилиш ва муаммо устида ишлаш истаги.
Aгар муаммо чуқур ўрганишни талаб қилса, психолог ушбу соҳада ишлайдиган бошқа мутахассисларни тавсия қилиши мумкин, аксарият ҳолларда улар психотерапевтлардир. Мактабда психотерапевтик ишлар мутахассисларнинг профессионал даражаси имкон берса ҳам амалга оширилмайди.
Мактабда маслаҳат ишларини олиб борадиган психолог қуйидаги аниқ вазифаларни ҳал қилади:
1. Мактаб маъмурияти, ўқитувчилар, ота-оналарга болаларни ўқитиш ва тарбиялаш муаммолари бўйича маслаҳат беради. Маслаҳатлар индивидуал ва жамоавий бўлиши мумкин. Тажриба шуни кўрсатадики, турли хил педагогик тажрибага ега бўлган турли синф ўқитувчилари кўпинча индивидуал талабаларнинг назорацизлиги тўғрисида психологга мурожаат қилишади, унда улар тажовузкорлар ва мураккаб муносабатларнинг айбдорларини кўришади.
Ота-оналарга маслаҳат бериш бир хил даражада қийин. Кўпинча ота-оналар психологга директорнинг ёки синф ўқитувчисининг қатъий тавсияси билан мурожаат қилишади ва кўп ҳолларда болаларининг хатти-ҳаракати ва таълимидаги сапмаларнинг психологик сабаблари версиясини қабул қилиш қийин. Кўпинча улар суҳбатни оилавий муносабатлар ва кундалик ҳаёт соҳасидаги муайян психологик хусусиятнинг сабабларини излашдан узоқлаштиришга ҳаракат қилишади. Психолог ҳар доим боланинг манфаатларини диққат марказида тутиши ва ота-оналарнинг чексиз конжугал ёки шахсий муаммоларини кўриб чиқишда чўмилиш хавфидан қочишга ҳаракат қилиши керак. Гарчи, албатта, сиз болаларнинг муаммолари ота-оналарнинг муаммолари еканлигини тушунишингиз керак. Бола оиланинг аломати сифатида ишлайди. Aгар ота-оналар буни кўриб, қабул қилсалар, муаммо ҳал қилинади, агар улар қабул қилмаса ва кўришни хоҳламаса, демак уларга ёрдам бериш қийин.
2. Талабаларга таълим, ривожланиш, ҳаётни ўзи белгилаш, катталар ва тенгдошлар билан муносабатлар, ўз-ўзини тарбиялаш ва бошқалар масалалари бўйича индивидуал маслаҳат беради.
3. Талабалар гуруҳларига ва мактаб синфларига ўз-ўзини тарбиялаш, касбга йўналтириш, ақлий меҳнат маданияти ва бошқа масалалар бўйича маслаҳат беради.
4. Шахсий ва гуруҳли маслаҳатлашувлар ўтказиш, ўқитувчилар кенгашлари, методик бирлашмалар, мактабда ва синфда ота-оналар ва ўқитувчилар йиғилишларида қатнашиш орқали ўқитувчилар ва ота-оналарнинг психологик маданиятини оширишга ёрдам беради.
5. Халқ судлари, васийлик ва ҳомийлик органларининг, вояга етмаганлар учун комиссия ва инспекцияларнинг, шунингдек бошқа ташкилотларнинг илтимосига биноан, ўқувчиларнинг тақдирини аниқлаш бўйича тегишли органлар томонидан тегишли қарорлар қабул қилиш учун боланинг руҳий ҳолати, оиладаги тарбия ҳолати психологик текширувдан ўтказилади (ота-она ҳуқуқларидан маҳрум қилиш) , талабани махсус ўқув юртларига юбориш ва ҳк)
4. Психологик диагностика. Мактаб психологининг ваколати ва мажбуриятлари боланинг ақлий ривожланишининг хусусиятларини аниқлаш, маълум психологик неоплазмаларнинг шаклланиши, кўникмалар, билимлар, кўникмалар, шахсий ва шахслараро хусусиятларнинг ёш кўрсаткичларига, жамият талабларига ва бошқаларга мувофиқлигини ўз ичига олади. Шунинг учун аниқ психодиагностика муаммоларнинг психологик сабабларини, индивидуал болаларни тарбиялаш ва тарбиялашдаги қийинчиликларни аниқлаш, уларнинг қизиқишлари, қобилиятлари ва психологик таълим хизматининг диққат марказида бўлган ва шахсий шаклланишининг ривожланиш хусусиятларини аниқлаш фаолиятидир.
Психодиагностиканинг вазифаси болаларнинг индивидуал психологик хусусиятлари тўғрисида маълумот беришдан иборат бўлиб, улар учун ва улар билан ишлайдиганлар - ўқитувчилар, ўқитувчилар, ота-оналар учун фойдали бўлади.
Aмалий психолог олдига маълум бир бола мураккаб билим оламини, ижтимоий муносабатларни, бошқа одамларни ва ўзини қандай билишини ва идрок етишини, муайян боланинг вакилликлари ва муносабатларининг яхлит тизими қандай шаклланганлигини, унинг шахсияти қандай ривожланиб боришини ўрганиш вазифаси қўйилади. Муайян ақлий функцияни ўлчаш ёки боланинг ўзига хос ривожланиши контекстидан ташқаридаги шахсий хусусиятларни аниқлаш амалий психолог учун мантиқий емас.
Психолог турли хил усулларни яхши билиши керак. Психологик ҳодиса ёки шаклланиш сабабларини янада чуқурроқ ва аниқроқ аниқлаш учун психолог кузатиш маълумотлари ва ўз таассуротларини тестлар ва бошқа объектив усулларни қўллаш натижасида олинган хулосалар билан мос равишда уйғунлаштиришга қодир бўлиши керак.
- Психологик ташхис. Психодиагностик ишнинг муҳим босқичи бу ақлий ривожланиш ёки боланинг шахсиятини шакллантиришнинг ўрганилган таркибий қисмларининг асосий хусусиятлари тўғрисида хулосани шакллантиришдир. – психологик ташхис. Бу олдинги барча нарсалар жойлаштирилган ва ундан кейинги босқичларни қуриш мумкин бўлган марказий босқич. Ташхис шунчаки психологик текширув натижаларига кўра ўтказилмайди, балки у текширувда олинган маълумотларнинг аниқланган хусусиятлар ҳаётий вазиятларда (ҳаётий кўрсаткичлар) қандай намоён бўлиши билан боғлиқлигини ўз ичига олади. Диагностикада олинган маълумотларнинг ёш таҳлили ва боланинг енг яқин ривожланиш зонасини ҳисобга олган ҳолда диагностика катта аҳамиятга ега.
- Aмалий тавсиялар. Охирги босқич - бу тавсияларни ишлаб чиқиш, болалар билан психо-тузатиш ишлари дастури, қобилиятларни ёки бошқа психологик шаклланишларни ривожлантириш бўйича узоқ муддатли (ёки бошқа) режани тайёрлаш.
Тузатиш ва ривожланиш дастурлари одатда психологик ва педагогик қисмни ўз ичига олади. Ривожланиш ва тузатишнинг психологик қисми психолог томонидан режалаштирилган ва амалга оширилади. Педагогик қисм психологик тавсиялар асосида психолог ва ўқитувчи, синф ўқитувчиси, ўқув муассасаси директори ва ота-оналар томонидан, бола билан ким ишлашига қараб тузилади ва ўқитувчилар ва ота-оналар томонидан ёрдам ва амалий психологнинг доимий назорати остида амалга оширилади.
Психолог томонидан ўқитувчиларга, ота-оналарга, болаларга берилган тавсиялар аниқ ва тушунарли бўлиши керак.

6-мавзу. Ҳар хил турдаги таълим муассасаларининг психологик хизмати тушунчалари

Режа:
1. Таълим муассасасининг психологик хизмати тушунчаси.
2. Психолог фаолиятининг моделлари ва унинг фаолиятидаги устуворликларни аниқлашнинг асосий принциплари
3. Турли хил таълим муассасаларида психолог ва психологик хизматнинг ўзига хос хусусиятлари
Психологик хизматнинг асосий тушунчалари, уларнинг хусусиятлари. Мактаб психологик хизмати фаолиятининг бир нечта тушунчалари мавжуд. Улардан енг машҳурлари И.В.Дубровинанинг концепцияси ва Л.М.Фридман тушунчаси.
Л.М.Фридман нуқтаи назаридан, мактаб психологик хизматининг мақсадлари ҳозирги босқичда мактабнинг асосий мақсадига - ҳар бир ўқувчини билимли, маданий, ахлоқий, ижодий фаол ва ижтимоий жиҳатдан етук шахс сифатида тарбиялашга мос келиши керак. Шунинг учун мактаб психологик хизматининг асосий мақсади мактабдаги ўқув жараёнини илмий психологик қўллаб-қувватлаш, яъни ўқув жараёнини замонавий психологик ва педагогик назариялар асосида ташкил етиш, қуриш ва ўтказишдир.
Мактаб психологи ўқитувчилар таркибига киради ва ўқитувчилар, синф ўқитувчилари, мактаб маъмурияти, шунингдек талабаларнинг ўзини ўзи бошқариш орқали мактабнинг таълим мақсадларини амалга оширишда бевосита иштирок етади.
Л. М. Фридман тушунчаси мактаб психологининг қуйидаги иш турларини ўз ичига олади: 1) болаларни мактабга қабул қилишни ва талабалар дарсларини олишни ташкил етиш; 2) ўқитувчилар ва ота-оналар ўртасида дўстона ва шериклик муносабатлари ўрнатиш; 3) талабаларнинг шахсий ривожланиши жараёнини ўрганиш; 4) талабалар тарбиясини баҳолаш.
Яна бир концепцияга кўра И.В. Дубровинанинг тушунчаси бўйича болалар саломатлиги замонавий таълимнинг асосий қадриятларидан бири деб номланади. Психологик таълим хизматининг асосий вазифаси болаларнинг психологик соғлиғига профессионал ғамхўрлик қилишдир. Психологик саломатликнинг муҳим хусусияти - шахснинг инсонпарварлиги деганда, инсоният маданияти, ахлоқий меъёрларнинг енг юқори намуналарига, ҳаёт сифати ва унинг барча соҳаларида мукаммалликка бўлган муҳаббатга асосланган воқеликнинг ижодий ўзгариши, субъектив руҳнинг шаклланиши ва намоён бўлиши тушунилади. Бошқача қилиб айтганда, психологик саломатлик инсоннинг ҳаёти жараёнида унинг тўлиқ ишлаши ва ривожланиши учун зарур шартдир. Бир томондан, бу инсоннинг ёши, ижтимоий ва маданий ролларини муносиб равишда бажариш шартидир, иккинчи томондан, бу инсонга бутун ҳаёти давомида узлуксиз ривожланиш имкониятини беради. Болаларнинг психологик соғлиғини таъминлаш психологик таълим хизматининг мақсади ҳисобланади. Ушбу мақсадга еришишнинг асосий воситалари ҳар бир боланинг ақлий ва шахсий ривожланишига ҳисса қўшадиган психологик ва педагогик шароитларни яратишдир.
Боланинг ривожланишига йўналтирилганлик И. В. Дубровинанинг нуқтаи назари бўйича, психологик таълим хизматининг асосий вазифаларини белгилайди: 1) болалар билан ишлашда ҳар бир ёшнинг имкониятлари ва ривожланиш захираларини амалга ошириш; 2) болаларнинг индивидуал хусусиятларини ривожлантириш - уларнинг қизиқишлари, қобилиятлари, мойиллиги, ҳиссиётлари, муносабатлари, севимли машғулотлари, ҳаёт режалари; 3) боланинг ривожланиши учун қулай психологик муҳитни яратиш, бу болаларнинг тенгдошлари ва катталар билан самарали мулоқотини ташкил етиш ва ҳар бир бола учун ўзи учун муҳим бўлган фаолиятда муваффақият шароитларини яратиш билан белгиланади; 4) болаларга ҳам, уларнинг ота-оналари ва ўқитувчиларига ҳам ўз вақтида психологик ёрдам ва ёрдам кўрсатиш.
Шундай қилиб, мактаб психологик хизматининг ягона концепцияси ҳали ишлаб чиқилмаган. Aммо янги профессионал авлод шаклланди - амалий машғулот психологлари "нима қилиш керак?" (Касбий вазифаларнинг ўзига хос хусусиятлари), "қандай қилиб?" (Мутахассиснинг услубий акс еттириш кўлами ва технологик жиҳозланиш даражаси, ишни ташкил етиш шакли) билимлари билан қуролланган бўлиши керак, "қандай асосларда" "" (Aсосий ғоялар тизими) ва "нима учун?" (Бошланғич касбий қадриятлар ва мақсадлар тизими).
Психологик таълим хизматининг ташкилий моделлари
Психологик таълим хизмати шаҳар, вилоят, вилоят ва келажакда бутун мамлакат бўйича ягона тизим сифатида яратилади. Ушбу тизимдаги ҳар бир ҳавола аниқ белгиланган функцияларга ега. Психологик хизмат самарадорлигининг кафолати барча бўлимларнинг изчил ва аниқ касбий ҳамкорлигидир.
Болаларнинг амалий психологи маълум бир таълим муассасасида ишлайди - болалар боғчаси, ўрта мактаб, гимназия, болалар боғчаси ва бошқалар, болаларни таълимнинг бутун даври давомида уларга индивидуал ёндошиш учун психологик тадқиқотлар олиб бориш, ҳар бир боланинг тўлиқ ривожланишини таъминлаш, ерта аниқлаш, бартараф етиш ва олдини олиш болаларнинг суст ишлаши ва тартибсизликлари. Ўқитувчиларга, ўқитувчиларга, ўқув муассасаси маъмуриятига, ота-оналарга таълим ва тарбия муаммолари тўғрисида маслаҳат беради, уларнинг психологик билимларини оширишга ёрдам беради, ўқитувчиларнинг профессионал сифатида муаммоларини ҳал қилади.
Психологик хоналар - туман, вилоят, шаҳарда (маълум бир минтақадаги халқ таълими бошқаруви органларининг тузилишига қараб) улар бевосита таълим муассасаларининг психологлари билан ишлайди, уларнинг фаолиятини назорат қилади ва ташкил етади. Улар услубий ва бошқа касбий ёрдам кўрсатадилар, психологик ва педагогик билимларни тарғиб қиладилар, ўта оғир ҳолатларда психодиагностика ва психокоррекция ўтказадилар, вояга етмаганлар учун тиббий психологик-педагогик комиссиялар ва комиссиялар ишларида қатнашадилар. Улар ўқув муассасалари маъмуриятига менежментнинг ижтимоий-психологик муаммолари, профессор-ўқитувчилар таркибидаги мақбул ижтимоий-психологик муҳит ва касбий фаолиятнинг бошқа масалалари бўйича маслаҳат беришади. Клиникада психологлардан ташқари, ижтимоий ходимлар, ўқитувчи ва невропсиатр ҳам бор.
Психологик таълим хизмати маркази етакчи ташкилот бўлиб, таълим муассасаларида ишлайдиган психологларнинг фаолиятини, психологик хоналарни ва муайян минтақадаги барча психологик хизмат мутахассисларини бошқаради. Марказ ушбу хизматларнинг илмий, услубий ва илмий ва ташкилий таъминоти, ушбу хизматларда ишлайдиган психологларнинг касбий даражаси учун жавобгардир. Марказга ота-оналар, ўқитувчилар ва бошқа халқ таълими ходимлари мурожаат қилиши мумкин. Марказ иккита асосий бўлимдан иборат - индивидуал ёрдам ва ўқув муассасаларини психологик қўллаб-қувватлаш.
Психологик таълим хизматининг бошқарув органи тегишли даражадаги таълимни бошқариш органларининг (ёки психологнинг) психологик хизмати бўлими ҳисобланади.

Мактабгача, махсус, қўшимча ва бошланғич касб-ҳунар таълими муассасаларининг ўзига хос хусусиятлари, ушбу муассасаларда психологнинг ишлаши.

Ҳар бир таълим муассасаси ўзига хос хусусиятларга ега, улар бирон-бир тарзда боланинг ривожланишига таъсир қилади. Шунинг учун у ишлайдиган болалар боғчаси турига (болалар боғчаси, ўрта мактаб, махсус ўрта мактаб (математик, тил, спорт ва бошқалар), мактаб-интернат, мактаб-интернат, мактаб психологининг вазифалари ва иш шаклларининг ўзига хос хусусияти) мавжуд. хусусий мактаб.
Шундай қилиб, масалан, ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган болалар учун мактаб-интернатлардаги амалий психологнинг (болалар уйлари, меҳрибонлик уйлари, мактаб-интернатлар) ишининг ўзига хослиги равшан.
Психологик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ота-она қарамоғисиз тарбияланган болаларнинг умумий жисмоний, ақлий ривожланиши ва саломатлик ҳолати оилаларда улғайган тенгдошларининг ривожланишидан фарқ қилади. Биринчисининг ақлий ривожланиш суръати секинлашади ва у (ривожланиш) бир қатор сифатий салбий хусусиятларга ега: болалар интеллектуал ривожланишнинг паст даражаси, ҳиссий соҳаси ва тасаввурининг сустлиги, уларнинг хатти-ҳаракатларини бошқариш қобилияти, ўзини бошқариш қобилиятлари ва бошқалар. Бу хусусиятлар болаликнинг барча босқичларида - гўдаклигидан то ўспирингача ва ундан кейинги даврларда қайд етилган. Боланинг ривожланишидаги ҳар бир ёшга қараб, улар турли йўллар ва турли даражаларда намоён бўладилар. Aммо улар ўсиб бораётган одамнинг шахсиятини шакллантириш учун жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин.
Болалар уйларида, меҳрибонлик уйларида ва интернатларда тарбияланган барча болалар катталар билан алоқада бузилишлар билан ажралиб туради. Болаларда, бир томондан, гипертрофий еҳтиёж катталарга еътибор ва яхши ният, инсоннинг илиқлигига, меҳр-муҳаббатига ва ижобий ҳиссий алоқаларга бўлган кескин еҳтиёждир. Бошқа томондан, бу еҳтиёждан тўлиқ қониқиш йўқ - катталарга болаларнинг мурожаатлари сони (оилада тарбияланган болаларга нисбатан 4-10 баравар паст), бундай алоқалар билан шахсий алоқаларнинг етарли емаслиги, уларнинг ҳиссий қашшоқлиги ва таркибнинг бир хиллиги асосан йўналтирилган. болаларнинг хатти-ҳаракатларини тартибга солиш ва бошқалар.
Болалар ва катталар ўртасидаги алоқанинг бу хусусиятлари, биринчи навбатда, психологик фаровонликнинг аҳамияти, бошқалар учун уларнинг еҳтиёжлари ва қадр-қимматини бошдан кечириши, тўлақонли шахсиятни шакллантиришнинг асоси бўлган хотиржам ўзига ишониш, иккинчидан, бошқа одамнинг қадр-қимматини ҳис қилишига чуқур боғлиқдир. атрофдаги одамлар.
Интеллектуал ва ҳиссий-ихтиёрий ривожланишдаги нуқсонлар, алоқанинг етарли шаклларининг йўқлиги кўп ҳолатларда турар-жой муассасалари ўқувчилари унчалик самарали емаслигига олиб келади. Бузилишларнинг оқибатлари балоғат ёшига ҳам таъсир қилади, чунки бундай муассасаларнинг собиқ ўқувчилари учун мослашиш қийин.
Ота-она қарамоғисиз қолган болалар билан ишлашнинг мавжуд дастури, усуллари ва усуллари уларнинг ҳаётидаги ноқулай вазиятларни қопламайди: чекланган бетон-сезги тажрибаси, катталар ва тенгдошлари билан алоқа қилишнинг ўзига хос хусусиятлари, асосий фаолиятнинг етарли бўлмаган оқими (алоқа, ўйин, таълим фаолияти) ва шунингдек, ушбу ҳолатлар келтириб чиқарадиган салбий оқибатлар. Бироқ, ҳатто дастурларни ўзгартириш, моддий таъминотни сезиларли даражада яхшилаш ва бошқа ташкилий чоралар ҳам бу муаммони ҳал қила олмайди.
Болалигиданоқ мактаб-интернатлар тарбияланувчилари ҳар бир боланинг ёши ва индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда махсус ташкил етилган психологик ёрдамга, унга барча болаларнинг ақлий ривожланиши учун шарт-шароит яратадиган пухта ташкил етилган индивидуал ёндошишга муҳтож. Бугунги кунда буларнинг барчасига, агар интернат типидаги профессионал психологнинг ҳар бир муассасасининг педагогик жамоаси доимий равишда ишласа, бу ўқитувчилар ва ўқитувчилар билан ҳамкорликда болаларнинг ақлий ривожланишини оптималлаштиришга ёрдам беради.
Бундай муассасаларда психолог биринчи навбатда бундай болаларнинг дисфункционал тажрибаси ва ҳаётий ҳолатини қоплайдиган ва шахсиятининг прогрессив шаклланишига ҳисса қўшадиган шундай ривожланаётган психопрофилактик ва психокоррекция дастурларини ишлаб чиқиши ва амалга ошириши керак. Тураржой муассасаларида мактаб психологининг барча фаолият турлари ўзига хос хусусиятларга ега. Шундай қилиб, психопрофилактика ўқувчиларни болалар уйи, интернат ташқарисидаги кенг ижтимоий муҳитга мослаштириш чораларини кўради. Иш жараёнида одатда оммавий мактабда психологлар олдида шу қадар кескин юзага келмайдиган масалаларни ҳал қилиш керак:
♦ оммавий мактабдаги ўқувчиларнинг катталар ва тенгдошлари билан, ўқувчилар оилалари билан муносабатлари;
♦ ўқувчиларнинг ота-оналари ва васийлари билан муносабатлари. Замонавий болалар уйлари ва мактаб-интернатларида кам сонли етим болалар ва бир ёки бошқа шаклда тарбияланувчиларнинг ота-оналари билан алоқада бўлишларини ҳисобга олсак, бу муносабатлар самарали бўлишини таъминлаш керак. Боланинг расмий васийлари билан муносабатларини оптималлаштиришга ёрдам бериш ҳам муҳимдир;
♦ ўқувчиларнинг ошпазлар ва болаларни тарбиялашда болалар муассасасига ёрдам кўрсатадиган бошқа ташкилотлар вакиллари билан муносабатлари;
♦ ўқувчиларнинг маҳаллий аҳоли билан муносабатлари, мактаб-интернат типидаги мактаб атрофидаги жойлар;
♦ болалар уйини, интернат мактабини тарк етгандан кейин ўқувчиларни мустақил ҳаётга тайёрлаш;
♦ талабаларнинг бўш вақтларини ташкил қилиш.

Психологнинг касбдаги ўрни ва унинг таълимдаги ишининг мазмуни. Таълим муассасасининг амалий психологи. Ҳар бир таълим муассасасида хизматнинг дастлабки алоқалари. Таълим муассасасига амалий психолог сифатида иш тажрибасига талаб қўймасдан, олий маълумотли, “психолог” малакасига ега бўлган мутахассис жалб қилинади.

Таълим муассасаси психологининг амалий фаолияти унинг маълум бир таълим муассасасидаги тадқиқот фаолиятига асосланади.
Таълим муассасасининг психологи директорнинг ўқув ишлари бўйича ўринбосари ва бошқа масъул шахсларнинг вазифасини бажармаслиги керак. Унинг таълим ва тарбия соҳасидаги вазифалари ўқув жараёнини психологик таҳлил қилиш ва ишончли илмий тавсиялар ва дастурлар лойиҳаларини тайёрлашдан иборат. Психологнинг енг муҳим вазифаси талаба шахсини ҳар томонлама ва уйғун ривожланишидаги тўсиқларни мунтазам равишда йўқ қилишдир. Психолог ўқитувчиларга талабаларнинг шахсини ўрганишда, ўқув ишларининг енг яхши усулларини танлашда ёрдам беради. Психолог - профессор-ўқитувчиларнинг тенг ҳуқуқли аъзоси.
Педагогик фаолиятнинг умумий мазмуни иш тавсифида - психологнинг функционал қисмида мавжуд.
Икки томонлама бўйсуниш: 1 - маъмурий йўналиш (бош). Меҳнат интизомига риоя қилиш, хизмат мажбуриятлари ҳажми, яъни. меҳнат шартномасида кўрсатилган барча нарсалар. 2 - профессионал йўналиш (юқори таркибий бўлинма раҳбари).
Aмалга оширилган психологик фаолиятнинг барча турларининг ахлоқий меъёрлар ва касбий ваколат тамойилларига мувофиқлиги.
Функционал психолог:
- психолог ўқув муассасасида боланинг психологик ва руҳий саломатлигини ва шахсиятини ривожлантиришга қаратилган иш олиб боради;
- ёшга боғлиқ ривожланиш, индивидуал хусусиятлар, хатти-ҳаракатларнинг психологик ташхисини беради;
- гиёҳвандлик профилактикаси, шу жумладан бирламчи профилактика ишларини олиб боради;
- иккинчи даражали касбга йўналтириш ишларини олиб боради;
- психокоррекция ишларини олиб боради;
- турли хил дастурлар, қўлланмалар, ўйинларнинг психологик текширувини ўтказади;
- мажбурий равишда кенгашлар ишига жалб қилинган;
- психологик маданиятни шакллантиради;
- ўқув муассасаси раҳбарлари ва ходимларига маслаҳат беради.
Касбий фаолиятида психолог ҳуқуқига ега:
- болалар ва катталар билан ишлаш учун аниқ вазифаларни мустақил равишда шакллантириш, ушбу ишнинг шакллари ва усулларини танлаш, ҳар хил турдаги ишларнинг устуворлиги тўғрисида қарор қабул қилиш ва ишнинг устувор йўналишларини аниқлаш;
- маъмурият ва юқори органлардан касбий вазифаларни муваффақиятли бажариш учун зарур шарт-шароитларни яратишни талаб қилиш;
- маъмуриятнинг буйруқлари касбий ахлоқий тамойилларга ёки ўз фаолиятининг мақсадларига зид бўлган ҳолларда уларни бажаришни рад етиш;
- ҳужжатлар билан танишиш;
- тиббий ва дефектология муассасаларига мурожаат қилиш;
- болаларнинг келажак тақдирини ҳал қиладиган тиббий-психологик-педагогик ва бошқа комиссиялар ишида маслаҳат овози ҳуқуқи билан иштирок етиш. Комиссия қарори билан норози бўлган тақдирда, психолог ўзининг алоҳида фикрини тегишли идораларга юборишга ҳақлидир.;
- психодиагностика, психокоррекция ва бошқа турдаги янги усулларни ишлаб чиқишда иштирок етиш, уларнинг самарадорлигини баҳолаш;
- тадқиқот мақсадида гуруҳ ва индивидуал психологик текширувлар ва тажрибалар ўтказиш;
- илмий ва оммабоп илмий журналларда, газеталарда ва бошқаларда ўз иш тажрибаларини умумлаштириш.;
- маърузалар, суҳбатлар, маърузалар орқали психологик ва педагогик билимларни тарғиб қилиш;
- Aсосий таълим ва психологик малакага мувофиқ 240 соатгача бўлган ўқув ва ихтиёрий ишларга ега бўлиш;
- агар керак бўлса, раҳбарият орқали болаларга ёрдам бериш (ота-оналарнинг иш вақтини ўзгартириш, санаторийда ёрдам бериш ва бошқалар) билан боғлиқ масалалар бўйича тегишли ташкилотларга илтимоснома билан мурожаат қилинг;
- талабаларнинг касбий ўзини ўзи белгилаши билан боғлиқ масалалар бўйича касб-ҳунарга йўналтириш марказлари билан боғланинг.
Психолог талаб қилинади:
- тегишли ўқув юртлари тўғрисидаги давлат ва меъёрий ҳужжатлар, Таълим тизимидаги психологик хизмат тўғрисидаги низом, Таълим бўйича Давлат қўмитасининг буйруқ ва кўрсатмаларига амал қилиш;
- ўзларининг профессионал ваколатлари доирасида масалаларни кўриб чиқиш ва қатъий қарор қабул қилиш. Психологик фан ва амалиётнинг ҳозирги ҳолати нуқтаи назаридан мумкин бўлмаган муаммоларни ҳал қилиш мажбуриятини олманг, шунингдек ваколатларга кирадиган бошқа мутахассисликлар вакиллари.;
- умуман психология фанининг сўнгги ютуқларини, шунингдек, болалар ва ўқув психологиясини, амалий психологияни билиш. Диагностика, ривожланиш, психокоррекция ва психопрофилактик ишларнинг замонавий илмий асосланган усулларини қўлланг. Ўз касбий малакаларини доимий равишда ошириб бориш;
- тегишли касбий тайёргарликка ега бўлмаган, қобилияциз шахслар томонидан диагностика, психокоррекция ва бошқа ишларни олиб боришга тўсқинлик қилиш;
- барча масалаларни ҳал қилишда бола манфаатларидан, унинг тўлиқ ақлий ривожланиш вазифаларидан келиб чиқади;
- вазифалар ва иш усуллари бўйича кўрсатмалар ва тавсияларни фақат уларга профессионал раҳбарлик қиладиган мутахассислар томонидан амалга ошириш. Умуман унинг иши билан боғлиқ ҳолда, психолог, агар ушбу буйруқлар психологик фан ва амалиётга зид бўлмаса ва уларнинг бажарилиши тегишли касбий қобилият ва воситаларнинг мавжудлиги билан таъминланса, таълим муассасаси маъмуриятининг, таълим бўлимининг буйруқларини бажаришга мажбурдир;
- маъмурият ва ўқитувчилар таркибига болаларнинг ақлий ривожланишини, болага индивидуал ёндошишни таъминлаш билан боғлиқ асосий муаммоларни ҳал қилишда зарур ва мумкин бўлган ёрдам кўрсатиш. Болаларга индивидуал муаммоларини ҳал қилишда зарур ва мумкин бўлган ёрдам кўрсатиш. Муаммоларни ҳал қилишда аниқ шароитларни ҳисобга олинг ва "зарар қилманг" тамойилига амал қилинг, яъни болалар, ўқитувчилар, учинчи шахслар саломатлиги, шаъни ва қадр-қимматига зарар етказиш имкониятини истисно етадиган шаклда қарорлар қабул қилинг ва ишланг;
- профессионал сирни сақланг: агар психокоррекциянинг педагогик томонини амалга ошириш учун зарур бўлмаса ва болага ёки унинг атрофига зарар етказиши мумкин бўлса, диагностика ва маслаҳат ишлари натижасида олинган маълумотларни тарқатманг.;
- болалар муассасалари маъмурияти ва педагогик жамоалари билан яқин алоқада ишлаш;
- барча турдаги ишларни ёзиб олинг ва рўйхатдан ўтказинг.
Психологик ишчининг жавобгарлиги:
- психолог психологик ташхиснинг тўғрилиги, фойдаланилган диагностика ва тузатиш усулларининг етарлилиги, берилган тавсияларнинг тўғрилиги учун шахсан жавоб беради;
- психолог текширув баённомаларини, хизмат ҳужжатларини сақлаш ва уларни белгиланган тартибда тўлдириш учун жавобгардир.
Касбий фаолиятга бўлган ёндошувлардаги фарқлар: мактабдаги психолог фаолиятининг асосий моделлари.
назоратчи — "Парча" алгоритмизация қилиш қобилиятига ега бўлмаган психологнинг таълимдаги юқори касбий фаолияти. Назоратчи мактабнинг бутун таълим тизимини, ўқув амалиётининг барча турларини қуришда ўзига хос услубий ёндашувни ишлаб чиқади ёки амалга оширади. У назарий ёндашув, таълим тизимининг модели, барча мутахассислар фаолиятида рад етиладиган ва маълум таълим натижаларига еришишга олиб келадиган асосий лойиҳавий ғоянинг егасидир. Қандай қилиб? Назоратчи буни деярли билмайди ва билмайди: у бошқача маълумотга ега, билимларни умумлаштириш даражаси ҳар хил, бошқа касб вазифаси бор.
Бундай фаолиятнинг асосини ташкил етадиган психологик ғояларга мисол сифатида Елконин - Давйдов томонидан таълимни ривожлантириш назариясини, Якиманскаянинг шахсга йўналтирилган таълим назариясини, Холодная психодидактикаси ғояларини ва бошқаларни келтириш мумкин.
Методолог психолог — ўқитувчиларга психологик жиҳатдан баркамол педагогик фаолиятни амалга оширишга, касбий вазифаларини ҳал қилишга ёрдам берадиган мутахассис Методист ўқитувчига ўқитиш ва таълим жараёнларининг "иккинчи тубини" очиб беради, билимларни самарали ўзлаштириш ва хулқ-атворнинг ижтимоий тасдиқланган шаклларини ўзлаштиришнинг психологик механизмларини очиб беради. Бу турли хил индивидуал хусусиятлар ва қобилиятларга ега бўлган болаларнинг маълум бир гуруҳи учун - таркибни, шаклни, динамик ва услуб хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда дарсни ташкил етишга ёрдам беради.
Шу билан бирга, психолог педагогик фаолиятнинг ўзига хос хусусиятларини ва ўқитувчи олдида турган вазифаларни билади ва тушунади, замонавий таълим усуллари ва технологияларини тушунади ва уларни бошқаришда ёрдам беради. Методист психологнинг яна бир маҳорати: у психологик усуллар ва техникаларнинг педагогик имкониятларини кўриб чиқади ва уларни ўқитувчиларга кўрсатиши мумкин. Масалан, гуруҳ муҳокамаси психологияда ишлаб чиқилган гуруҳ қарорларини қабул қилиш усули. Уни "соф шаклда" педагогик амалиётда қўллаш мумкин емас ва психолог-методист томонидан маҳорат билан ишланганидан сўнг, у жуда катта самара беради.
Психология ўқитувчиси ўз фаолиятини стратегик мақсадлар асосида қуради. У ўқувчиларга маданий ривожланиши учун зарур бўлган психологик билимларни узатишга, психологик таркибнинг қобилиятлари ва қобилиятларини шакллантиришга имкон берадиган таълим психологик дастурларини ишлаб чиқади (мослаштиради): коммуникатив, акс еттирувчи, шахсий ва ҳоказо. У ўз дастурларини дарслар, танловлар, чўмилиш, дизайн ишлари ва бошқалар билан чиқиш дастурлари.
Унинг олдиндан ишлаб чиқилган тематик режа асосида ишлаши жуда муҳим, бу болаларнинг ёки ўқитувчиларнинг вақтинча муаммолари ва манфаатларига жуда боғлиқдир. Дастурлар режалаштириш даврида, баҳорда ёки ёзда, фавқулодда ҳолатларда, кенгаш ёки ўқитувчилар кенгаши қарори билан мактабнинг ҳозирги еҳтиёжларига мослаштирилиши мумкин (психология дарслари аниқланган муаммони ҳал қилишга қаратилган катта умумий дастурга киритилиши мумкин).
Консултант психолог асосан талаб ва муаммоли вазиятларда ишлайди. Унинг мавқеининг номи ўзи учун гапиради. Ушбу модел доирасидаги психологнинг фаолияти, айтганда, мактаб таълим тизимининг "четида" амалга оширилади. Унинг касбий фаолиятининг асосий мақсади мактаб шароитида турли хил ўқув ва ҳаётий вазиятларда ўқувчиларда юзага келадиган психологик ривожланиш муаммоларини ҳал қилишга ёрдам беришдир.
Психолог профилактика ишларини ўзининг енг оддий шаклларида олиб боради ва асосан мактабнинг умумий талаблари доирасида қолиш қийин бўлганлар билан ишлашга қаратилган. Қисман, у мустақил равишда ёрдам беради (ўз қобилияти ва ваколатлари доирасида), малакали ва ихтисослаштирилган ёрдам кўрсатиши мумкин бўлган мутахассислар боласи ва унинг оиласи билан ишларни қисман ташкил қилади. Ушбу охирги вазият туфайли диспетчерлик фаолияти психолог-консултант фаолиятининг муҳим йўналишига айланади. У қайси мутахассис болани ушбу турдаги муаммога йўналтириши кераклиги ва бундай мутахассис қаерда бўлиши кераклиги ҳақида яхши тасаввурга ега бўлиши керак.
Таълим муассасасининг психолог-маслаҳатчиси учун сўровга малакали жавоб бериш ва сўровларни шакллантириш ҳолатлари бир хил даражада муҳимдир. Бундан ташқари, бу унинг ихтисослашган муассасада (марказда) ишлайдиган психолог-консултантдан фарқи, у психологик ёрдамга муҳтож талабаларни аниқлаш учун ўз диагностикасини, кўпинча скрининг текширувидан ўтказади. Унинг ўқитувчилар билан профессионал ҳамкорлиги психологик тавсиялар ва маърифий тадбирларни ўтказиш шаклида амалга оширилади.
Фаолият қуришнинг тўртта "тоза" вариантига қўшимча равишда, бизнинг ёндашувимиз яна иккита қизиқарли моделларни аниқлаш ва тавсифлашга имкон беради. Ҳал етилиши лозим бўлган вазифалар нуқтаи назаридан янада кўп қиррали, ташкилот жиҳатидан мураккаброқ.
Психолог-дизайнер ўз фаолияти билан бизнинг схемамизнинг юқори қаватидаги кўп жойни егаллайди. Раҳбардан фарқли ўлароқ, у камдан-кам ҳолларда муассасада амалга ошириладиган асосий лойиҳа ғояси ёки назарий модели муаллифидир. Aммо у қандай қилиб ғояни лойиҳага айлантириш ва уни амалга оширишни бошқариш кераклигини билади.
Методистдан фарқли ўлароқ, у ўқитувчига асосий лойиҳа ғоясини муайян методологияга, дарс сценарийсига ёки дидактик ишланмага айлантиришда батафсил услубий ёрдам кўрсатиши мумкин емас, аммо у ўқитувчига методологияни, дарс сценарийси бўйича ишларни дастлабки ғоя амалиётга таржима қилинадиган тарзда ташкил етишда ёрдам беради. Дизайн психологи мактабни ривожлантиришга ва унинг таълим имкониятларини амалга оширишга тўсқинлик қиладиган психологик муаммоларни аниқлайди ва мактабда мавжуд бўлган ресурслар ёрдамида уни ҳал қилиш учун яхлит лойиҳа ишларини олиб боради.
Куратор психолог - бу бир гуруҳ болалар билан уларнинг ёши ва индивидуал ривожланиш вазифаларини ҳал етишга, муносиб таълим натижаларига еришишга йўналтирилган психологик ишнинг ажралмас тизимини яратишга қодир мутахассис. Ушбу тизимда ишнинг ҳар хил турлари ва шакллари бўлади: ўқув машғулотлари, ривожланаётган ўйинлар ва тренинглар, ўқув ёки тарбиявий тадбирлар, синф ўқитувчиси (мураббий) билан биргаликда ва шу билан бирга индивидуал тузатувчи ёки маслаҳат учрашувлари.

7-мавзу. Aмалий психологнинг турли ёшдаги ва тоифадаги талабалар билан ишлаши

Режа:
1. Мактабгача таълим муассасасида психологнинг иши
2. Мактаб психологининг турли ёшдаги талабалар билан ишлаши
3. Aмалий психологнинг турли тоифадаги болалар билан ишлаши
4. Талабаларнинг касбий ўзини ўзи белгилашни такомиллаштиришнинг психологик муаммолари
Мактаб психологининг турли ёшдаги талабалар билан ишлаши
Бошланғич мактабда болалар амалий психологи ишининг мазмуни. Мактаб психологининг фаолияти профилактика, диагностика, тузатиш ва маслаҳат фаолиятида болалар, ўқитувчилар ва ота-оналар билан ўзаро муносабатларни ўз ичига олади. Шу билан бирга, асосий жой профилактика ишларига берилган, чунки уни тузатгандан кўра, боланинг номақбул ривожланишининг олдини олиш осонроқ. Бундан ташқари, бошланғич мактаб ўқувчининг кейинги фаровонлиги учун пойдевор яратади: умуман ўқишга ва хусусан мактабга бўлган муносабат шакллантирилади, тенгдошлар жамоасида боланинг позицияси аниқланади, бу унинг мулоқотга бўлган еҳтиёжини қондиришига ёрдам беради ёки олдини олади. Шу муносабат билан, бошланғич мактабда психолог фаолиятининг барча турларини профилактика ишлари нуқтаи назаридан кўриб чиқишга мойилмиз. Боланинг мактабда исталмаган ривожланишининг олдини олиш учун бўлажак ўқувчиларни мактабга қабул қилиш босқичида текшириш керак. Мактаб психологининг ўқитувчилар билан ишлаши худди шу нуқтаи назардан кўриб чиқилади. Психолог талабаларга асосан билвосита, ўқитувчи орқали муносабатда бўлганлиги сабабли, аввало у ўқитувчи билан умумий тил топиши керак. Бу жуда ҳам мураккаб жараён бўлиб, тенг ҳуқуқли ҳамкорлик мавжуд бўлган муносабатлар шаклини талаб қилади. Психолог ва ўқитувчи талабалар ҳақида маълумот алмашадилар, таълим ва тарбиянинг муайян усулларидан фойдаланишнинг қонунийлигини муҳокама қиладилар, диалог дастурларида талабалар билан тузатиш ва тарбиявий ишлар олиб борилади. Aгар бундай дастурлар ўқитувчига юкланмаса ва унинг ўзи уларни тузишда ижодий иштирок еца, унда уларни амалга ошириш самарадорлиги анча юқори бўлади. Методик семинарларда психолог ўқитувчиларга психология фанининг таълим ва тарбия соҳасидаги ютуқлари ҳақида гапириб бериши, уларни адабиёт билан таништириши, мактаб ҳаётидан аниқ воқеаларни таҳлил қилиши, психологик билимлардан фойдаланган ҳолда вазиятни яхши томонга ўзгартириш мумкин бўлган. Aйтишимиз мумкинки, мактаб психологи психологик билимларни олиб юрувчиси сифатида ишлайди ва соф профессионал ваколат доирасидан ўтиб кетмаслик ва ҳамма нарсадан хабардор бўлмаслик жуда муҳим, албатта, бу ўқитувчиларнинг ғазабига сабаб бўлиши мумкин.
Ўсмирлик даврида психологик ёрдам турлари: бошланғич мактабдан ўспирингача. Психологик ёрдамнинг енг кенг тарқалган турлари қуйидагилардан иборат: муаммоли болалар билан тузатиш ва ривожлантириш ишлари; синфни битирган ва қабул қилган ўқитувчиларнинг маслаҳати; суст ўқиётган ўқувчиларни ўқитишдаги мавжуд қийинчиликларни тўғирлаш учун ўқитувчилар ва ота-оналарнинг тегишли ишларини ташкил етиш; "Кечиктирилган ёрдам", яъни дастлабки тадқиқотлар натижаларига кўра, шошилинч ёрдамга муҳтож бўлмаган, аммо кейинчалик ёши каттароқ болаларда ёмонлашиши мумкин бўлган болаларнинг ривожланишини кузатиш. Ушбу ёки бошқа турдаги ёрдамни афзал кўришнинг мақсадга мувофиқлиги кўп жиҳатдан ўзига хос вазият, амалий психологнинг имкониятлари, шунингдек, боланинг ривожланишидаги нуқсоннинг бузувчи таъсирининг жиддийлиги билан белгиланади. Бироқ, болалар билан тузатиш ишларининг самарадорлиги, мактаб ўқувчилари учун ушбу ўта муҳим даврда психо-профилактика тадбирларини тўлиқ амалга ошириш, ўқитувчилар ва ота-оналар билан ўзаро тушунишга еришиш ўқитувчининг бундай ишларда иштирок етишига, унинг психологик саводхонлигига ва психолог тавсияларини қабул қилиш қобилиятига боғлиқ.
ўспиринлик. Aмалий психологнинг енг ўзига хос фаолияти бу ўспиринга ўзини ўзи англашни ривожлантириш билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишга ёрдам беришдир. Бунинг сабаби, амалий психолог ишининг асосий мавзуси инсоннинг ички дунёси бўлиб, асосий вазифа инсонга бу ички дунёнинг уйғунлигига еришишга ёрдам бериш, ўзини ўзи англаш қобилиятини ривожлантиришдир.
Мактаб психологик хизматлари тизимида фақат соф ихтиёрий алоқа шакли ва талаба томонидан психолог билан ишлаш самарали ҳисобланади. Бу дегани, психолог ўсмирларни турли хил иш турларига жалб қилишда фаол бўлмаслиги керак дегани емас. Муҳим "ташвиш тортишуви" бу мактабда психологик хизматнинг офисини ташкил қилишдир, у ерда ҳар қандай ўқувчи психология бўйича керакли китобни, жумбоқни, оддий тестни ва енг муҳими, психологнинг ўзини топиши мумкин, у ҳар қандай илтимос билан мурожаат қилиши ёки шунчаки гаплашиши мумкин. Тажриба шуни кўрсатадики, ўсмирларнинг ўзлари орасида аста-секин, тез-тез пайдо бўладиган "жамоатчилик фикри" муҳимдир, уни шакллантириш учун баъзан битта мактаб ўқувчисига оммавий ва шовқинли, аммо маъносиз ва бефойда бўлиб қолиш учун ёрдам бериш фойдали бўлиши мумкин. психологик нуқтаи назардан, воқеа.
Ўзининг илтимосига қарамай (бошланғич синф ўқувчиси билан) ташқарида бўлган ўспирин билан ишлаш фақат алоҳида ҳолатларда амалга оширилиши мумкин. Биз бу нарсани таъкидлаймиз, чунки кўпинча мактаб маъмурияти, ўқитувчилар ва ота-оналар психологга мурожаат қилиб, катталар билан муносабатлари қийин бўлган ва, табиийки, бундай вазиятда ҳеч ким билан алоқа қилишни истамайдиган баъзи ўспирин билан зудлик билан шуғулланишни сўраб мурожаат қилишади. битта катталар вакили - психолог. Бундай ҳолатда воқеаларни мажбурлаш яхши нарсага олиб келмайди. Психолог биринчи навбатда ўспирин билан мулоқот қилиш учун йўлни тайёрлаши керак, бу кўпинча жуда қийин.

Муҳокама учун мавзулар: Ўқитувчилар ва ота-оналарнинг психологик тарбияси. Тарбиявий ишларни инсонийлаштириш. Гуруҳдаги болаларнинг муносабатларини ўрганиш ва тузатиш.

Турли ёшдаги алоқаларни ташкил етиш. Мактаб психологининг турли ёшдаги ўқувчилар билан ишлаши: бошланғич мактаб ёши; ўтиш даври: бошланғич мактабдан ўспирингача; ўспиринлик.
Aмалий психологнинг турли тоифадаги болаларнинг иши: иқтидорли болалар; мактаб ўқувчиларининг етарлича ишламаслиги; қийин болалар ва ўсмирлар.
Талабаларнинг касбий тақдирини ҳал етишни психологик масалалари. Талабаларни касбий таърифлаш ҳаёт йўлини танлаш. Психологик касбий консултация талабаларнинг касбий ўзини ўзи белгилашни ривожлантириш усули сифатида.

8-мавзу. Таълим муассасаси психологик хизматининг психологик вазифалари

Режа:
1. Психологик муаммолар тушунчаси
2. Психологик муаммоларни ечиш жараёни ва усуллари
3. Психологик-педагогик вазифани амалиётда амалга ошириш босқичи

Таълим муассасасининг психологик хизмати томонидан ҳал қилинган асосий вазифалар:

1) Когнитив фаолиятнинг ривожланиш даражаси ва хусусиятларини, нутқни ривожлантириш, ишлаш, ҳиссий ва шахсий камолотни аниқлаш ва боланинг имкониятларини аниқлаш учун психологик, педагогик текширувнинг диагностик усулларидан фойдаланган ҳолда боланинг шахсини ҳар томонлама ўрганишни ташкил етиш ва ўтказиш;
2) ўқитиш ва таълим жараёнида индивидуал ёндашувни таъминлаш учун ўқитувчига тавсиялар бериш;
3) ривожланиш нуқсонларини тузатиш ва тузатиш жараёнини самарали ташкил етиш учун зарур бўлган табақалаштирилган педагогик шароитларни яратиш;
4) ривожланишдаги мавжуд оғишларни тузатишга, тузатишга йўналтирилган индивидуал тузатиш ва ривожланиш дастурларини ишлаб чиқиш;
5) ўқув жараёнининг умумий ривожланиш йўналишини таъминлаш;
6) жисмоний, интеллектуал ва психологик ҳаддан ташқари юкларнинг, емоционал бузилишларнинг олдини олиш, терапевтик тадбирларни ташкил қилиш;
7) ўқув юртининг охирида ўқувчиларни жамиятга босқичма-босқич интеграциялашув дастурини ишлаб чиқиш;
8) текширилаётган боланинг аҳволи ва саломатлиги тўғрисида батафсил хулоса тайёрлаш, шу жумладан боланинг имкониятларига мос келадиган таълим турларини танлаш бўйича тавсияларни тайёрлаш; ўта муҳим бўлган ҳолларда - ПМПКдаги ваколатхоналар (психологик, тиббий ва педагогик маслаҳат).
9) мактаб маъмуриятига, ўқитувчиларга, ота-оналарга болаларни ўқитиш ва тарбиялашнинг психологик муаммолари, уларнинг диққатини, хотирасини, тафаккурини, феъл-атворини ривожлантириш бўйича маслаҳатлар бериш;
10) ҳаётда ўзини ўзи белгилаш, ўз-ўзини тарбиялаш, катталар ва тенгдошлари билан муносабатлар, касбга йўналтириш масалалари бўйича талабалар учун индивидуал ва гуруҳли маслаҳатлашувлар ўтказиш.

Муҳокама учун мавзулар: Вазият ва муайян шароитларни таҳлил қилиш асосида психологик вазифани белгилаш. Психологик ўзаро таъсир (таъсир) усулининг қурилиши. Психологик муаммони ҳал қилиш жараёни. Психологик вазифа натижаларини таҳлил қилиш. Муаммоларни ҳал қилиш усули. Муаммони ҳал қилиш жараёни. Психологик таъсир усулини амалга ошириш. Муаммони ҳал қилишда тахминий қисмнинг қиймати. Педагогик ижод сифатида психологик муаммони ҳал қилишнинг самарадорлиги ва самарасизлиги. Психологик муаммони ҳал қилиш босқичлари.

Психологик ва педагогик вазиятни таҳлил қилиш (шахс ва гуруҳ акциясини, шахсни ёки жамоани ташхислаш).
Якуний ҳисоб ва керакли натижани мавжуд модел билан таққослаш асосида олинган натижаларни баҳолаш.

9-мавзу. Психологик фаолият моделлари

Режа:
1. Замонавий шароитда таълим муассасаларида психологик иш тизимларининг хилма-хиллиги
2. Модел турлари - “маслаҳатчи”, “методист”, “куратор”.
3. Маъмурий гуруҳдаги психологнинг иши.

90-йилларнинг охирида. Москва психологлари гуруҳи (Н. A. Морозов, С. В. Кривцова, Д. A. Иванов, М. В. Левит) томонидан ишлаб чиқилган "Психологик таълим хизматининг концепцияси" пайдо бўлди. Ушбу концепция таълим муассасасида психологик хизматнинг бешта ташкилий моделини тақдим етади. Ҳар бир модел, бир томондан, у таълим муассасасида ишлайдиган психологнинг махсус касбий позицияси, бошқа томондан, муассаса маъмуриятининг талаблари ва позициялари билан тавсифланади.

Биринчи модел. Психолог ўз офисининг "ҳудудида" ишлайди ва улар билан алоқа қилишда талабалар, уларнинг ота-оналари ва ўқитувчилари билан маслаҳатлашади. Психолог ўз олдига мактабда бўлаётган воқеалар шакли ёки мазмунига, ҳам таълим жараёни, ҳам мавжуд муносабатлар доирасига таъсир кўрсатишни ўз олдига қўймайди. Психологнинг позицияси - бу боланинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қиладиган ташқи мутахассиснинг позицияси.
Иккинчи модел. Ўқув муассасаси маъмурияти ва алоҳида болалар билан ишлаш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш мақсадида ўқитувчиларнинг илтимосига биноан дарсларга қатнайдиган алоҳида ўқитувчиларнинг сўровига кўра турли ёшдаги болаларнинг диагностикаси олдинги функцияларга қўшилади. Юқори малакага ега бўлган психолог ҳар бир ўқувчининг ўқув фаолияти билан боғлиқ муаммоларни кўриб чиқадиган педагогик консултацияларнинг асосий иштирокчисига айланади.
Учинчи модел. Талабалар ва ўқитувчилар билан ўқув семинарлари ва тренингларни ўтказишда мажбурий компонент сифатида.
Психолог хатти-ҳаракатларнинг стереотипларини, ўқитувчи ва талабалар ўртасидаги алоқани ташкил етиш усулларини ва шаклларини ўзгартириш вазифасини қўяди. Юқори малакага ега бўлган болалар ва ўсмирлар билан гуруҳ машғулотларида психолог ўз ёшига мос келадиган ижтимоий кўникмаларни шакллантиради, маълум ёшдаги ўқувчиларга хос бўлган муаммоларни кўриб чиқади, муаммоларни муваффақиятли ҳал қилиш учун воситаларни беради ва "туйнукдан чиқиб кетишга" емас, балки Олдинда чуқур борлигини огоҳлантир. ”
Тўртинчи модел. Ушбу модел ўқитувчининг касбий фаолиятининг мазмуни ва усуллари билан психологнинг ишини ўз ичига олади. Унинг мақсади ўқитувчиларнинг касбий онгига ва таълим муассасаси маъмуриятига яхлит педагогик позицияни (мақсадлар, қадриятлар, вазифалар, мазмуни ва уни муайян технологияларда амалга ошириш усуллари) шакллантиришга, шунингдек таълим жараёнларини психологик қўллаб-қувватлашга қаратилган. Ушбу модел доирасида ишлайдиган психолог юқори малакага ега бўлиб, мактабдаги барча муносабатларни ўзгартириш, ҳар бир инсоннинг шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш учун мактаб қоидаларига ғояларни киритиш, мактабни ҳар бир иштирокчининг шахсиятини ривожлантиришга қаратилган очиқ тизимга айлантириш вазифаси.
Бешинчи модел. Бу амалиётга йўналтирилган тадқиқотлар турларини ўз ичига олади. Тадқиқот объекти - бу еълон қилинган мақсад ва вазифаларга мувофиқ ташкил етилган яхлит ўқув жараёни, шунингдек, бола билан ушбу жараёнда содир бўладиган барча нарсалар.
Ушбу моделларнинг ҳар бири ўзининг афзалликлари ва камчиликларига ега.
Биринчи модел бўйича ишлайдиган психолог мактабнинг жамоат ҳаётига киритилмайди ва, қоида тариқасида, таълим муассасаси маъмурияти ёки унинг ўқитувчиларига таъсир қилиш учун етарли ваколатларга ега емас. Aмалиёт шуни кўрсатадики, кўпинча психолог ва ўқитувчилар ўртасида яширин ёки ошкора тўқнашувлар келиб чиқади, чунки ўқитувчилар психологнинг ишини кўрмайдилар, уни бўшаштиради ёки баъзи функцияларни бажаришни истамайдиган одам деб билишади. Талабаларда, бундай психолог кўпинча ваколатга ега емас, чунки у битта мактаб муаммосини ҳал қила олмайди.
Иккинчи моделда ишлайдиган психолог, қоида тариқасида, болаларни "кечикиш" ва "оғиш" бўйича мутахассисга айланади. У ўқитувчилар ва маъмурият орасида анча юқори обрўга ега бўлиши мумкин, аммо кўпинча у тез ёрдам машинаси сифатида ишлатилади, кам одам нима қилиш кераклигини ва вазиятни қандай сақлаб қолиш кераклигини билганда. Талабалар жамоасида психологнинг маълум бир болага бўлган қизиқиши кўпинча "сиз ҳаммага ўхшамайсиз" деган сигнал сифатида қабул қилинади, шунинг учун кўпчилик талабалар психолог билан шуғулланишни хоҳламайдилар.
Учинчи модел бўйича ишлайдиган психолог ўқитувчилар ва талабалар орасида тезда обрў-еътибор қозонишга қодир. Кўпгина ўсмирлар бундай психологга маслаҳат учун мурожаат қилишади, аммо жуда тез орада у ҳаддан ташқари юк муаммосига дуч келади. Машҳурликнинг ошиши психологни мижозларнинг муаммоларини (мавзуга ёки ёшга қараб) фарқлашга мажбур қилади ва улардан баъзиларини ишлаш учун танлаб, қолганини бепарво қолдиради. Кўпинча психолог талабаларнинг дидактик муаммоларини еътибордан четда қолдириб, мулоқот ва ўзаро таъсир муаммоларига еътибор беради.
Тўртинчи модел ортиқча юк муаммосини ҳал қилади, чунки психологнинг асосий йўналиши фақат ўқитувчилар билан ишлаш ва ўқув муассасасида яхши психологик-педагогик муҳитни яратишдир. Бундай ҳолда, психологнинг ўзи асосан ташкилий ва бошқарув функцияларини бажаради, кўпинча таълим муассасаси маъмуриятининг бир қисми ҳисобланади. Ушбу моделнинг ноқулайлиги психологни маъмурият вакили деб ҳисоблайдиган талабалар ва ўқитувчиларга нисбатан ишончсизликдир. Шу билан бирга, ушбу модел психологга ўқитувчилар орасида обрў орттирган ҳолда ўзини тез исботлашга имкон беради.
Бешинчи модел кўпинча таълим муассасаларида ярим вақтда ишлайдиган психологлар томонидан амалга оширилади. Ушбу модел таълим муассасасига психологик ва педагогик муаммони ҳал қилишда етакчи бўлишга имкон беради. Кўпинча психологни ўрганиш мавзуси мактабнинг умумий услубий мавзусига айланади, бу сизга тенгдошларнинг яқин жамоасини яратишга ва туман, шаҳар ва вилоят даражасида тан олинишга имкон беради. Психолог яхши обрўга ва яхши обрўга ега бўлиши керак. Ушбу моделнинг ноқулайлиги шундаки, таълим муассасасининг кўплаб психологик муаммолари еътиборга олинмайди.
Таълимда тарихан психологик хизматнинг мақсад ва вазифаларини белгилашда учта ёндашув бўлган. М. Битянова ушбу учта ёндашувни парадигма деб атайди.
Биринчи парадигма, енг аввало, Совет Иттифоқида психологик хизмат қайта тикланган пайтда пайдо бўлган. Унинг фаолияти иккита тушунчага асосланган еди: "амалга ошириш" ва "ёрдам". Олимларнинг назарий ишланмалари ва тавсиялари амалиётга жорий етилди. Aсосан асосий оқимдан чиққан, муаммолар ва қийинчиликларга дуч келганларга ёрдам кўрсатилди. Ёрдамнинг асосий вазифаси "қийин" болаларни умумий педагогик таъсир доирасига қайтариш, уларга "ҳамма каби" таълим бериш истаги сифатида тушунилди. Бундай ҳолда, асосий ролни психодиагностика ўйнади, бу бузилишларни аниқлаш ва уларни тузатиш усулларини аниқлашга имкон берди.
80-йилларнинг ўрталарида. таълимда амалий психологиянинг мақсад ва вазифаларида ўзгаришлар юз берди. Мақсад ва вазифаларни аниқлаш учун "ёрдам" тушунчаси асос бўлди. Боланинг ривожланишини рағбатлантириш самарасиз «педагогик никоҳ билан ишлаш бўйича мутахассис» лавозимидан ўқув жараёнининг тенг ҳуқуқли иштирокчисига ўтиш имкониятини яратди. Психолог ўқув муассасаси маъмурияти, ўқитувчилар, ота-оналар ва болалар билан ҳамкорликда таълим жараёнида фаол иштирок ета бошлади. Бундан ташқари, таълим муассасаси ҳаётининг кўплаб муҳим масалалари психолог билан келишмасдан ҳал қилинмади. Психолог болага, унинг ота-онасига ҳамкорлик, масъулият ва мустақилликни ўргатиши керак еди.
Учинчи парадигма 90-йилларнинг ўрталарида пайдо бўлди. Ушбу парадигманинг асосий тушунчаси “ескорт”. Кузатув ғояси ёрдам бериш ғоясидан кўра камтарроқдир, чунки психологлар ўқув ва таълим шартларини ўзгартириш қобилиятига нисбатан кўпроқ танқидий бўлиб қолишди.
Бирга юриш, бирга, ёнма-ён, битта йўлдан боришни англатади. Болаларни ҳамроҳлик қилишда психологлар боланинг мустақиллигига, унинг ҳаётни танлаш ҳуқуқига еътибор беришади. Шу билан бирга, психолог ўқувчилар билан алоқа ва билим фаолияти жараёнига ҳамроҳ бўлиб, ўзига, атрофдагиларга бўлган муносабатларни ривожлантиришга таъсир қилади. Ўқитувчи ҳамроҳлик қилиш инновацион технологияларни ўзлаштиришга тўсқинлик қиладиган ёки ўқувчиларнинг қобилиятлари ва қобилиятларини объектив баҳолайдиган психологик тўсиқларни ва доимий стереотипларни енгиб ўтиш учун шароит яратишни ўз ичига олади. Қўллаб-қувватлаш парадигмаси, шунингдек, ота-оналарни ўз ичига олади, психологни болага, ўқув жараёнига ва ўқитувчиларга бўлган муносабати билан ишлашга йўналтиради.